بخشی از مقاله
چکیده
تحقیق دراثر هنری حافظ، آیینه احوال هنرمنداست. یافته ها نشان می دهد، این همان زیستن رندانه شاعر شیرین سخن پارسی است که نگاهی اجمالی به نخستین برگ دیوان وی، با هدف آشناگری علاقمندان به حافظ در نخستین طلیعه ازدیوان وی را در پی دارد. تحقیقات و مطالعات اجتماعی و ادبی رسالت یافتن پاسخی را بر دوش می کشد تا زوایایی از راهکار ها را ارائه نماید. غزل حافظ بیانگر وضعیت اجتماعی و سیاسی روزگار وی است. نتایج نشان می دهدهیچ شاعری به اندازه حافظ، زنده، مرتبط با واقعیات و پر از نازک اندیشی روان شناختی و تنوع تجربه نیست. آنچه دیرپاست جهان فکر و تفکرجهانی اوست.
کلیدواژه: حافظ، غزل، رند، عشق
مقدمه
تحقیق و تفحص درباره حافظ شیرازی توفیقی است دراحوال و افکار انسان برای گسستن از دنیای مادی. کسانی که درعرصه ادب، تبحرحافظ را در لطایف عرفان ودقایق حکمت آنگونه که باید هویدا نموده اند، درزمره بزرگانی هستند که درروشن نگه داشتن فانوس شیدایی حافظ سهم به سزایی داشته ودرخورسپاس می باشند. درفهم شعر و زندگی حافظ و وضع نابسامان روزگار وی که عشق و شباب و رندی و مجموعه مراد را دارد خاطرکنجکاو و ذهن تیزبین حافظ شیراز محقق را نیز برآن داشت تا درحوصله ادراک ودانش خود توشه ای برگیرد.
درتحقیق بزرگانی چند درباره میراثی که ازاندیشه حافظ به ارث داشتنداشاره هادارند. نقدفرمالیستی یک غزل تنها به علت محدودیت مجموعه فوق است و باشد تا فیال سخن و کنکاش ادب دوستان باشد. بی قیدی به آنچه انسان را به اسارت می کشد، رفتنی بودن انسان و عدم دلبستگی به دنیای مادی و سبکباری در بسیاری از ابیات ماندگارحافظ ماندنی است.
براستی شعرحافظ، دراین سالهای سیاه وحشت و تکفیر بلندگوی مطالبات رندان خرابات گشت، همچنان با مختصات خود باقی می ماند. این شعریک ترانه ابدی است درستایش آزادگی و بی اماسبکباری درقلمرو دانش و ادب بی تأثیرمی ماند! اگر بعد از سال ها که از خاموشی حافظ می گذرد صدای وی را از کوچه رندان و در لابلای نوشته های ادب دوستانی چند دیده می شود، و هنوزتمام ضعف و عظمت انسانیت را منعکس می کند، از آنروست که پیام او پیام عشق است. بارزترین جنبه تفکر و اندیشه شعری و جهان بینی حافظ را عشق تشکیل می دهد، اگرچه از آسان نمایی عشق درابتدای همین گفتار ناخشنوداست.
متن
درشعر حافظ ادب منظوم سابقه ای طولانی دارد. از برساخته های هنر حافظ است که اوصاف و ابعادی از الفاظ را که در ادبیات فارسی سابقه دارد، دنبال کرده و با روزگار خویش مرتبط می سازد و تصویر ترکیبی زیبا را به دست می دهد. حافظ به شهادت دیوانش ذهن وذوق عرفانی پیشرفته ای دارد. او به واژه هایی چون سجاده، تسبیح، خرقه، خانقاه، مسجد، نماز، روزه و غیره به طنز نگاه کرده است، اما در بیت ملمع حاضر، آسان نمایی و سپس سختی و مشکلات راه رونده راه جو را جلوه گر است.
فرمالیستها معتقدندکه اجزای هر اثر هنری باید درتقابل، یکدیگررا پشتیبانی کنند و این اجزا باید درخدمت درونمایه اثرانجام وظیفه کنند، یعنی اینکه برای مثال اجزای یک شعر، مانند وزن و قافیه و ردیف و صامتها و مصوتها و صنایع مختلف بدیعی، بایددرخدمت درونمایه باشند.
قافیه های این غزل
ناولها، مشکلها، دلها، محملها، منزلها، ساحلها، محفلها، اهملها، است که حروف روی ل حرف دل را ریتم وار درذهن متبادر می سازد، دلی که جایگاه و همه کاره عشق است، عشقی که در بادی امر آسان می نماید، اما مشکلها به بارمی آورد. در اینجا روی، که اساس قافیه هم هست درخدمت درونمایه غزل یعنی عشق و بیان مصایب آن هم هست. پس ازآن، حروف بعد از روی - وصل وخروج - ها است و این ها و تکرار آن تا پایان غزل، به طور دقیق کثرت و زیادی سختی های عشق را به ذهن القا می کند، و شاهد این باب که چقدرزیبا این قافیه از عشق دل وکثرت مصایب آن سخن می گوید، پس حروف وصل وخروج ها هم به طور دقیق درخدمت درونمایه غزل انجام وظیفه می کند.
البته ناگفته نماندکه تکرار ها درپایان قافیه آه شاعر را از هجران و سختی های عشق به شکلی بسیار هنری درروح وجان خواننده به ودیعه می نهد. وزن غزل هزج مثمن سالم است - یعنی چهاربارمفاعیلن - واین وزنی است عاشقانه و پندی. درادب غنایی این بحر بسیار به کار می رود، ذکرخسرو و شیرین، نظامی و ویس و رامین، اسعدگرگانی را بسنده کنند، و همین طوردرادب تعلیمی فارسی، هم با این بحر سر و کار دارند، مانند دوبیتی های باباطاهر. در غزل مذکور هم از عشق گفته می شود و هم از پندها و نصایح حافظ راجع به مصایب آن. غزل، غزلی است عشقی تعلیمی.درواقع، بحرهزج، بحری است بسیارشایسته دربیان اینگونه موضوعات و انتخاب چنین وزنی با مفهوم و محتوای غزل به طور کامل متناسب است.
