بخشی از مقاله
چکیده
هویت و عوامل موثر بر شکلگیری آن در نزد افراد جامعه همواره یکی از مسائل فرهنگی مورد علاقه جامعه شناسان بوده است. هویت قومی به حس ارتباط روانشناختی با گروهی از مردم با مکان جغرافیایی و میراث فرهنگی مشترک اشاره میکند. تکلیف هویت یابی برای افراد متعلق به گروههای قومی ممکن است به چند دلیل دشوارتر باشد، زیرا این افراد نیاز به توجه نمودن به طیف وسیعتری از ارزشها و هنجارها دارند که هم توسط سنت خانواده و قومیت آنها و هم به وسیله جامعه بزرگتر ارائه شده است. این تحقیق با استفاده از مبانی نظری جامعه شناسان مکتب کنش متقابل نمادین، دیانا بامریند درباره ساختار خانواده به تحقیق و تحلیل میپردازیم. روش تحقیق پژوهش حاضر پیمایش میباشد و تکنیک جمع آوری دادهها، پرسشنامه میباشد. حجم نمونه نیز 300 نفر از دانشجویان دانشگاه پیام نور گرمسار میباشند که با استفاده از روش نمونهگیری احتمالی طبقه بندی شده و انتخاب شدهاند. روایی مفاهیم و ابعاد با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ سنجیده شده که در نهایت، روایی مورد نظر به دست آمد. برای تجزیه و تحلیل آماری دادهها از نرم افزار spss استفاده شد. یافتههای پژوهش بیانگر این است که توزیع میانگین هویت، ساختار خانواده، در حد متوسطی است و در قسمت آزمون فرضیات با استفاده از آزمون پیرسون این نتیجه به دست آمد که بین ساختار خانواده و هویت رابطهی معنادار و نسبتا قوی وجود دارد.
.1مقدمه و بیان مساله
هویت و عوامل موثر بر آن همواره یکی از مسایل فرهنگی مورد علاقه جامعه شناسان بوده است. به عبارتی بهتر، انسانها در طول تاریخ همواره به دنبال پاسخ به پرسش " من کیستم؟"، بودهاند و همواره کوشیدهاند پاسخهایی را جهت اقناع خود و دیگرانی که با آنها زندگی میکنند، بیابند در نتیجه هویت از نخستین دغدغههای بشر بوده است. هویت اساسا مفهومی دو وجهی است که هم دلالت بر تفاوت و تمایز و افتراق و هم بر تشابه و اشتراک دارد. هویتها اساسیترین معانی هستند که ذهنیت افراد را تشکیل می دهند و دانشجویان به واسطه آنها نسبت به رویدادها و تحولات محیط تحصیل خود حساس میشوند. دانشجویان به واسطه هویت به دیگران میگویند که چه کسی هستند و مهمتر آنکه به خودشان نیز می گویند که چه کسی هستند. هویت از نیازهای روانی انسان و پیشنیاز هر گونه زندگی اجتماعی است. بدون چارچوبی برای تعیین هویت اجتماعی، افراد همانند یکدیگر خواهند بود و هیچ کدام از آنها نمیتوانند به صورتی معنادار و پایدار با دیگران ارتباط و پیوند یابند - فکوهی، . - 286 : 1389 اساس دوام و بقای یک جامعه انسانی، هویت اجتماعی آن جامعه میباشد. هم چنین باید خاطر نشان کرد که هویت نتیجهی فرآیند تعامل بین فرد و میدان اجتماعی است و نه فقط به عنوان عنصری از منش فردی به شمار میآید، بلکه بعدی از رابطه اجتماعی است که در ابراز وجود تحقق مییابد. در این راستا هویت نتیجهی تعامل فرد و اجتماع به شکل یک امر پیچیده تجلی مییابد. بعد اجتماعی هویت از این لحاظ مهم است که خانواده، ملیت، نژاد، اشتغال و غیره را به عنوان سرمایهای از منشهای فردی معرفی میکند - ربانی و کجباف، . - 30 :1386 در بین مکاتبی که به مفهوم هویت توجه کردهاند، مکتبی جامعه شناختی به نام کنش متقابل نمادین وجود دارد که متفکرانی نظیر هربرت مید، اروین گافمن، کولی، جیمز و ... در آن صاحب نظر هستند. مفهوم محوری هویت از نظر آنها "خود" است. بنا به گفته جیمز که میگوید آنجا که من بتوانم بگویم که این من، من واقعی من است، آنجا هویت است. به نظر این مکتب وقتی که ما میگوییم این من هستم، این من در خلا شکل نگرفته و با شما متولد نشده است. این من در ارتباطی دیالکتیکی با دیگران شکل میگیرد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سوال است که چه رابطهای بین هویت و ساختار خانواده، وجود دارد؟
ادبیات نظری
هویت: کنکاشی نظری
هربرت مید، مهمترین نظریه پرداز هویت اجتماعی، معتقد است هر فرد هویت یا خویشتن خود را از طریق سازماندهی نگرشهای فردی دیگران در قالب نگرشهای سازمان یافته اجتماعی یا گروهی شکل می دهد. به عبارت دیگر تصویری که فرد از خود میسازد و احساسی که نسبت به خود پیدا میکند در اصل بازتاب نگرشی است که دیگران نسبت به او دارند - گل محمدی، . - 223 : 1380 یکی از اندیشمندانی که به طور گسترده بر مفهوم هویت و شکلگیری آن طی دورههای مختلف زندگی تاکید کرده، "اریک اریکسون"1 است. وی معتقد است که پایههای اولیه هویت در دوران زندگی به شکلی احساسی و ناخودآگاه شکل می گیرد. طبق نظر او در کل دوران زندگی این فرایند تکوین و تشکیل هویت ادامه دارد، لیکن نقطه اوج شکل گیری هویت در پایان دوران نوجوانی است. اریکسون این شکل ناخودآگاه اولیه تشکیل هویت منسجم را اعتماد اولیه مینامد که فقط در محیط خانوادگی صمیمی و استوار شکل میگیرد. در خصوص هویت، اغلب روان شناسان هویت را در درجه اول امری شخصی و فردی میدانند، بدون آنکه جنبه اجتماعی آن را انکار کنند. از این دیدگاه هویت عبارت است از احساس تمایز شخصی، احساس تداوم شخصی و احساس استقلال شخصی - گل محمدی، . - 221 : 1381 والرشتاین معتقد است از کارکردهای مهم فرهنگ، ایجاد احساس تعلق گروهی و خودآگاهی جمعی است که میتوان آن را "هویت فرهنگی"2 نامید. به عبارت دیگر، هر فرهنگ به افرادی که در آن زندگی میکنند و از آن تبعید مینمایند، احساس یگانگی و وحدت و وجدان جمعی خاص میبخشد که به کمک آن میتوان مرز بین خود و غیر خود را تشخیص داد - نیازی، . - 161 : 1388 واژه هویت از لحاظ لغوی از واژه identitas مشتق شده است و به دو معنای ظاهرا متناقض به کار میرود: -1 همسانی و یکنواختی مطلق -2 تمایزی که در برگیرندهی ثبات یا تداوم در طول زمان است.
هویت همان "اوییت" یا " آنیت" شخصی یا شی است که به معنی این همانی فرد یا شی میباشد. لذا هیچ گاه از نظر فردی نمیتوان بی هویت بود - آزاد ارمکی، . - 132 :1386 "مانوئل کاستلز" در تعریف هویت آن را هم چون فرآیند ساخته شدن معنا بر پایه یک ویژگی فرهنگی که بر دیگر منابع برتری دارند قلمداد میکند - گل محمدی، . - 225 : 1381 هویت یعنی " اویی" هر انسانی. هویت یعنی وجه اختصاصی هر کسی. اگر تعریف هویت این گونه باشد، به کسی میتوان گفت بی هویت که هیچ چیز مختص به خود نداشته باشد - ملکیان، . - 49 :1383 هویت به معنی چیستی و کیستی است و از نیاز طبیعی انسان به شناخته شدن به چیزی یا جایی بر میآید. برآورده شدن این نیاز سبب خودآگاهی فردی در انسان میشود و ارضای آن در میان یک گروه انسانی، خودآگاهی جمعی و مشترک یا هویت قومی، ملی آن را تعیین میکند - مجتهدزاده، . - 145 : 1387 هویت به معنی چه کسی بودن است. اینکه یک فرد یا یک گروه انسانی خود را چگونه می شناسد و میخواهد چگونه بشناساند یا چگونه شناخته شود. هویت پاسخی به نیاز طبیعی در انسان برای شناساندن خود به یک سلسله عناصر و پدیدههای فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی است - همان، . - 125 هویت فردی از طریق تعاملات فرد با دیگران یا با نگاه کردن در آیینه دیگران به تعبیر کولی به دست میآید. هویت یافتن یک چیز یعنی معنادار شدن آن و بحران هویت زمانی شکل میگیرد که آن چیز معنای خود را نزد افراد و جوامع از دست میدهد - رهبری، . - 16 :1388 هویت دارای ابعادی است که در این مقاله ما از دو بعد هویت فردی و ملی مد نظر قرار گرفته است: - 1 هویت فردی - 2 هویت ملی، مجموعه افراد جامعه را که در برخورد با قالبهای دینی، خانوادگی، ملی، قومی و فرهنگی مشابهت و با دیگران تمایز دارند، میسازند. به عبارت دیگر، هویت ملی تشابه و یکسانی خودیها و تمایز با غیر خودیها را نشان میدهد - نیازی و کارکنان، . - 65 :1386 هویت ملی تعیین کننده چگونگی مرزبندی اعضای یک جامعه از محیطی طبیعی و اجتماعی خود و انتظام بخشی به عضویت افراد در جامعه است. شاخص هویت ملی به دو گروه تقسیم می شود: گروه "ما" یی محدود - شامل خانواده، خویشاوندان، افراد هم محله و ... - و گروه " ما" یی وسیع - بر مبنای اشتراکات دینی و ملی و ... - - ذکایی، . - 73 :1380 بعد ملی هویت در ارتباط با کیفیت روابط اجتماعی فرد با نظام کلان اجتماعی است. در صورت تقویت مناسبات و روابط فرد با جامعه، هویت جمعی فرد در سطح ملی شکل میگیرد. نشانه قوت بعد اجتماعی هویت بستگی دارد، به افزایش شمار کسانی که در یک کشور دارای احساس تعهد مشترک هستند.
ساختار خانواده و هویت
پیش از پیدایش جامعه شناسی خانواده و تا زمان پرودن و کنت، نظریات و افکار فلسفی افلاطونی که خانواده را مظهر عشق و عدالت میداشت. ولی در نیمه قرن 19 بود که خانواده موضوع مورد مطالعه علمی محققانی چون مورگان، انگلس و باخوفن قرار گرفت - آندره، . - 1 : 1354 چارلز هورتن کولی برای خانواده مفهوم "گروه اولیه"3 را در نظر گرفت، گروهی که به خصوص هم از لحاظ زمانی و هم از لحاظ مفهوم و اهمیتی که در روابط انسانی دارد، بر سایر گروهها تقدم دارد - اعزازی، . - 72 :1389 خانواده نزدیکترین واحد حیات به انسان است. در بین تمامی نهادها، سازمانها و تاسیسات اجتماعی، خانواده نقش و اهمیتی به سزا دارد. تمامی آنان که در باب سازمان جامعه اندیشیدهاند، همه مصلحین و حتی رویاگران و آنان که به ناکجا آباد روی کردهاند، برخانواده و اهمیت حیاتی آن برای جامعه تاکید ورزیدهاند - ساروخانی، . - 11 :1389 از آنجا که خانواده نقش بسیار تعیین کنندهای در پیشرفت و توسعه اجتماعی دارد، جامعه شناسان به طور وسیعی به تحلیل نقشها و وظایف نهاد خانواده پرداختهاند - شیخی، . - 25 :1380 خانواده در تمامی تاریخش، کانون استراحت بود، اما امروزه کانون فرهنگی- اجتماعی نیز هست. انسانها به خانه میآیند تا بیاموزند و باز به خانه روی میکنند تا در آن از جهان آگاهی یابند. پس خانواده جدید، چنان ابعادی دارد که هرگز در تاریخ نداشته است - ساروخانی، . - 14 :1389 خانواده هم چون گروهی است که از طریق ازدواج، تولد، قبول فرزند یا تعریف مشترک مرتبط میشود. اگر مردم خودشان را هم چون یک خانواده بدانند، خانواده خواهند بود.
تعریف مشترک، یک صورت اصلی است، زیرا مردم احساس میکنند که به یک گروه خانوادگی تعلق دارند. اگر آنان تعلق عمیق، شخصی و احساس مثبت یا منفی با گروه داشته باشند و اگر هویتشان را به واسطه این گروه بدست آورند، باید آنان را به عنوان خانواده قبول کرد - آزاد ارمکی، . - 12 :1386 مطالعه جامعه شناختی اجتماعی کردن کودک و جوان به وسیله خانواده و هویت بخشی به آنها، مسئله نقش تربیتی والدین و خانواده و غیر قابل تفویض بودن آنها را مطرح میسازد - آندره، . - 31 :1354 در جوامع امروزی، اجتماعی شدن در معنای عام و هویت یابی افراد در معنای خاص پیش از همه در یک زمینه کوچک خانوادگی رخ میدهد. بیشتر کودکان نخستین سالهای زندگی خود را درون یک واحد خانوادگی سپری می کنند. میتوان به گروهها یا زمینههای اجتماعی که فرایند اجتماعی شدن در درون آنها رخ میدهد و فرد در آن هویت خاص خود را مییابد تحت عنوان عوامل اجتماعی شدن اشاره کرد که به اعتقاد آنتونی گیدنز در همه فرهنگها، خانواده عامل اصلی اجتماعی شدن افراد میباشد. در جریان اجتماعی شدن افراد، ایدهها و ارزشهای مورد نیاز زندگی را در جامعه میآموزند و هویت خاص خود را مییابند. یاد گرفتن زمینههای فرهنگی، سنتهای گوناگون، هنجارهای اجتماعی و در یک معنا هویت بخشی و نظایر آن از طریق خانواده به افراد انتقال مییابد - شیخی،. - 25 :1380 امروز بسیاری از صاحب نظران در امر تعلیم و تربیت، دین و مسائل اجتماعی، به نوعی اثر بخشی دین در تعلیم و تربیت و هویت بخشی به آنها باور دارند. بسیاری از نظریه پردازان تربیتی مانند: روسو، کانت و هم چنین مربیان، حضور دین را در تعلیم و تربیت تجویز می کنند و بر نقش این نوع تربیت در معنا و هویت بخشیدن به افراد تاکید بسیار دارند - مشایخی راد، . - 11 :1380
پارسونز هم معتقد است در مرحله توسعه جامعههای صنعتی از نظر جامعه شناسی در مقیاس کل، خانواده فقط دو وظیفه تولید نسل و تعیین هویت اجتماعی فرزندان را انجام میدهد و اهمیت خانواده هسته ای از نظر جامعه شناسی در مقیاس جزء در انجام دو وظیفه است: اجتماعی کردن فرزندان و استقرار شخصیت بزرگ سال - آندره، . - 79 :1354 خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی، معمولا کارکردهای گوناگونی را بر عهده دارد: - 1 تنظیم روابط جنسی و زاد و ولد - 2 مراقبت از کودکان، ناتوانان و سالمندان - 3 اجتماعی کردن فرزندان و هویت بخشیدن به آنها، با این توضیح که خانواده نقش مهمی در شکل گیری رویکردها، ارزشها و باور داشتهای افراد به عهده دارد و بر نوع روابطی که او با عوامل و نهادهای دیگر اجتماعی برقرار میکند، تاثیر میگذارد - 4 تثبیت جایگاه و منزلت اجتماعی - 5 فراهم آوردن امنیت اقتصادی - کوئن، . - 143 :1386 به طور کلی وظایف خانواده مستقیما به موقعیت و وضع خانواده در سازمان اجتماعی و اقتصادی جامعه بستگی دارد، خانواده وظایف متعددی چون تعیین هویت اجتماعی افراد، تولید نسل، تولید اقتصادی و مصرف، حمایت فرزندان و سالخوردگان و .... را بر عهده دارد - آندره،. - 79 :1354 جامعه پذیری نامی است که جامعه شناسان به فرایند یادگیری اعضای جدید برای سازگاری خود با جامعه و جذب و پذیرش قواعد و فرهنگ و در یک معنا هویت خاص خود به آن دادهاند.
