بخشی از مقاله
چکیده
به منظور شناسایی جوامع بزرگ بی مهرگان رودخانه بابلرود در فصل زمستان 1391،چهار ایستگاه در طول مسیر 40 کیلومتری رودخانه به فاصله یک کیلومتری، با توجه به امکان دسترسی در تمام طول سال و شاخص بودن انتخاب شد. نمونه برداری بنتوزها با نمونهبردار سوربر در فصل زمستان با دو نمونه برداری انجام شد. در هر ایستگاه از 3 نقطه رودخانه نمونهبرداری شد. پس از جداسازی، نمونهها در حد راسته شناسایی شدند که شاملیکروزهها - Ephemeroptera - ، بالموداران - - Tricoptera، دوبالان - - Diptera،Hydracarina ، کم تاران - - Oligocheta و قاب بالان - - Coleoptera بودند. بیشترین فراوانی مربوط به راستهی دوبالان وکمترین فراوانی مربوط به قاببالان بود.
کلمات کلیدی: رودخانه، بزرگ بیمهرگان، بابل رود، بنتوز، دوبالان
.1 مقدمه
حدود 71 درصد از سطح زمین پوشیده از آب است که بیشتر آن در اقیانوسها موجود می باشد. تنها 3 درصد از آبهای سطح زمین برای نوشیدن مناسب هستند که بیشتر این میزان به راحتی برای انسان قابل دسترس نیست، زیرا بیشتر آن به شکل یخ در قطب ها و یا آب های زیرزمینی می باشد. مقدار اندک باقی مانده توسط7 میلیارد نفرجهت مصارف کشاورزی، صنعت، استفاده شهری، تفریحی و گردشگری استفاده می شود. در این میان رودخانه ها اگر چه تنها 0/ 00009 درصد از کل آب های کره ی زمین را به خود اختصاص میدهند ولی به دلیل تامین آب شرب و کشاورزی، صنعت، فراهم کردن زیستگاه برای بسیاری از موجودات از اهمیت بالایی برخوردارند.
اکوسیستم های رودخانه ای جهان دامنه ی وسیعی از خدمات ارزشمند اکوسیستمی و حیاتی مانند خدمات برای کشاورزی، صنعت، استفاده شهری، حمل و نقل، غذا، فرصت های تفریحی و زیبایی شناسی و دفع پسماندها فراهم می کنند[10] .بنتوز ها یا موجودات کفزی آبزی دارای چندین نقش مهم می باشند که از جمله وظایف آن ها تغذیه آبزیان، جابه جایی و چرخش مواد غذایی در اکوسیستم های آبی و تبدیل مواد آلی به مواد معدنی می باشد. کفزیان همچنین به عنوان دومین یا سومین سطح غذایی مورد استفادهی آبزیانقرار گرفته و می توانند به عنوان نمایه ای از میزان کل تولیدات و شاخصی برای کیفیت آّب محسوب گردند [9]سلامت. رودخانه ها می تواند از طریق حضور یا عدم حضور این موجودات در آّب مشخص شود پس موجودات بنتیک یکی از قابل اطمینان ترین شاخص ها جهت تعیین اثرات آلودگی بر اکوسیستم های آبی به شمار می روند.
ساختار اجتماعات ماکروبنتیک وابسته به عوامل فیزیکی و شیمیایی رسوبات بستر است که این امر به مقدار بسیار زیادی تحت تاثیر اثرات منطقه ای مانند آلودگی جوی، پساب های کشاورزی و فاضلاب ها است. [11]مطالعات بیولوژیکی مختلفی توسط محققان ایرانی در رابطه با بزرگ بی مهرگان کفزی رودخانهها صورت گرفته است. نوان مقصودی و همکاران [8] در یک بررسی توان تولید بر اساس تنوع و فراوانی کفزیان در رودخانه شمرود سیاهکل را مورد مطالعه قرار دادند.کمالی و اسماعیلی ساری [5] رودخانه لاسم مازندران را با استفاده از بزرگ بی مهرگان کفزی مورد ارزیابی زیستی قرار دادند.
نادری و همکاران[7] در تحقیق خود پاسخ بزرگ بی مهرگان کفزی رودخانه هراز به پساب مزارع پرورش ماهی قزل آلا رامورد بررسی قرار دادند. شاپوری و همکاران [4]کیفیت آّب رودخانه ی گرگان رود را با استفاده از شاخص های زیستی مورد ارزیابی قرار دادند. پذیرا وهمکاران[1] اثر برخی عوامل محیطی بر تنوع ماکروبنتوزهای رودخانه های دالکی و حله ی بوشهر را مورد مطالعه قرار دادند. رحمانیان و همکاران[3] ترکیب و فراوانی ماکروبنتوزها در استخر های پرورش میگوی سفید هندی - - Penaeus indicus در منطقه دلوار استان بوشهر را بررسی کردند. ممبینی و نبوی [6] ساختار اجتماعات ماکرو بنتیک را به عنوان شاخصهای آلایندگی در رودخانه جراحی مورد مطالعه قراردادند.رودخانه بابلرود در شمال ایران و درجنوب دریای خزر با مختصات 36 25'27/69" N و E 52 42'54/93" قرار دارد این رودخانه از دامنه شمالی البرز سرچشمه گرفته و از دو شاخه اصلی خود بنامهای بابلک و کرسنگ تشکیل می گرددرژیم.
این رودخانه عمدتاً باران بوده و کمتر تحت تأثیر ذوب برف قرار دارد. از آب بابلرود در دشتهای اطراف جهت مصارف کشاورزی برداشت می شود. این رودخانه پس از طی مسافت طولانی در مناطق جنگلی وارد منطقه جلگه ای شده و از نواحی میان بند تا رسیدن به دریا، تحت تأثیر فعالیتهای مختلف انسانی از جمله کشاورزی، شهر نشینی و صنعت قرار می گیرد. از جمله آلودگی هایی که به این رودخانه وارد می شود پساب ناشی ازکارخانه برداشت شن و ماسه و مزارع کشاورزی برنج است. همچنین حاشیه رودخانه به محلی برای تخلیه ضایعات کشاورزی توسط کشاورزان تبدیل شده است.به طور کلی هدف دنبال شده در این بررسی تعیین ساختار اجتماعات بزرگ بی مهرگان کفزی رودخانه ی بابل رود استان مازندران است که در این بررسی علاوه بر تعیین راسته های موجود، بیشترین فراوانی و کمترین فراوانی متعلق به راسته ها نیز مشخص می شوند.
.2 مواد و روش ها
در این بررسی، ایستگاههای نمونهبرداری شامل 4 ایستگاه در طول مسیر 40 کیلومتری رودخانه بوده که با توجه به امکان دسترسی در تمام طول سال و شاخص بودن ایستگاه ها - ورود مواد آلاینده - در نظر گرفته شدند. نمونه برداری در فصل زمستان و در دو نوبت - بهمن و اسفند - 1391 انجام شد. جهت نمونه برداری از بنتوزها، از نمونه بردار سوربر - به ابعاد 30/5×30/5 سانتی متر با چشمه تور 360 میکرون - استفاده شد. در هر ایستگاه از 3 نقطه رودخانه - دو طرف مقابل از کناره ها و قسمت وسط - نمونه برداری شد. در این مطالعه پس از جمع آوری نمونه های گرفته شده از ایستگاه مورد نظر این نمونه ها درون تشت پلاستیکی شسته و سپس به درون ظروف پلاستیکی در نظر گرفته شده منتقل می شدند و با فرمالین 4 درصد تثبیت می شدند. بر روی هر ظرف اطلاعاتی مربوط به شماره ی ایستگاه، تاریخ، ساعت و شماره نمونه برداری یادداشت شد. این نمونه ها سپس به آزمایشگاه منتقل وپس از جداسازی با استفاده از لوپ آزمایشگاهی و کلیدهای شناسایی معتبر، مورد شناسایی قرار گرفتند.
.3 نتایج و بحث
در دو بار نمونه برداری در منطقه مورد مطالعه، جمعا 6 گروه از بزرگ بیمهرگان کفزی شامل یک روزهها - - Ephemeroptera، بالموداران - - Tricoptera، دوبالان - - Diptera، Hydracarina،
کمتاران - - Oligocheta و قاب بالان - - Coleoptera مشاهده شدند.
-1-3 ساختار اجتماعات ماکروبنتیک در نمونهبرداری اول - بهمن - 1391
راسته دوبالان با 65 درصد از کل جامعه، راسته غالب اجتماع را تشکیل دادهبود. پس از دوبالان، یکروزهها با سهم 30درصدی، کمتاران با 2/9 درصد در ردههای بعدی قرار داشتند. بالموداران و هیدروکارینا سهم بسیار ناچیزی را از کل ساختار جامعه تشکیل میدادند - شکل . - 1
-2-3 ساختار اجتماعات ماکروبنتیک در نمونهبرداری دوم - اسفند - 1391
در نمونهبرداری اسفندماه 1391، ساختار جامعه ماکروبنتوز، با تغییرات قابلتوجهی همراه بود. راسته دوبالان با اختصاص بیش از 90درصد ساختار جامعه بخود، نسبت به نمونهبرداری بهمنماه افزایش معنیداری را نشان داد - شکل . - 2 حضور اندک یکروزهها و کاهش چشمگیر سهم آنها از فراوانی جامعه نسبت به نمونهبرداری بهمنماه، می تواند نشان دهندهی تغییر در شرایط محیطی رودخانه باشد.
