بخشی از مقاله
چکیده
گویش تاتی رایج در شمال خراسان، از گونههای گویش تاتی جنوبی است که با گونههای دیگر خود، از نظر ساختاری تفاوت-هایی دارد. این گویش هماکنون در بخشهایی از استان خراسان شمالی از جمله در شهر سنخواست و روستاهای همجوار آن، بخشهایی از شهرستان اسفراین، شهر راز، بخش گیفان از توابع شهرستان بجنورد، و بخش گلیان از توابع شهرستان شیروان رواج دارد. از آنجا که این گویش، گونهها و لهجههای دیگری هم دارد، در این مقاله ساختمان فعل در گونه رایج این گویش در شهر سنخواست و روستای اندقان مورد بررسی قرار گرفته است. در گویش مزبور، برخی از ویژگیهای کهن زبان حفظ شده، اما به دلیل مسایل گوناگون، بسیاری دیگر از ویژگیهای آن فراموش شده و یا در حال فراموشی است.
از آنجایی که ساختمان دستوری فعلها، کمتر و به کندی تغییر پیدا میکنند، با بررسی و توصیف آنها میتوان بسیاری از ویژگیهای گویشها را بازشناخت. بر اساس این، پرسش اصلی ما در مقاله، این است که ساختمان فعل در گویش مزبور، چه ویژگیهایی دارد؛ همچنین این ویژگیها چگونه قابل طبقهبندی و توصیف هستند. در بررسی ساختمان فعل این گویش، به ریشه، ماده - ماده مضارع، ماده ماضی، ماده سببی و ماده جعلی - ، فعل لازم و متعدی، فعل معلوم و مجهول، وندهای فعل، شناسههای فعل، زمانهای مختلف فعل، تغییرات آوایی ریشه و ماده، مصدر، صفت مفعولی، و فعلهای معین و شبه معین، پرداخته شده است.
استفاده از 12 ساخت برای بیان زمانهای مختلف ماضی و مضارع، استفاده از وند نفی -ma، به کار رفتن وندهای استمراری، التزامی و تأکیدی، استفاده از ریشه ضعیف برای ساخت اکثر فعلها، ساخت یکسان برای ماده مضارع و ریشه، و کاربرد نشانه ویژه /-n/ برای ساخت ماده مضارع، کاربرد نشانه /-t/، /-d/، /-st/، / - / و /-i/ برای ساخت ماده ماضی، وجود ماده ماضی جعلی، استفاده از ماده سببی /en/، کاربرد وند /en/ برای ساخت مصدر، و جز آن از ویژگیهای گویش تاتی شمال خراسان است. با این پژوهش میتوان طبقهبندی مناسبی از ساختمان فعل در این گویش ارائه کرد.
1 مقدمه
با توجه به از بین رفتن تدریجی گویشهای زبان فارسی، گردآوردن مواد اولیه گویشها و مطالعه و توصیف درست و دقیق آن-ها با روشهای علمی، میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات زبانهای ایرانی و به ویژه زبان فارسی باشد. همچنین از آنجایی که ساختمان دستوری فعلها، کمتر و به کندی تغییر پیدا میکنند، با بررسی و توصیف آنها میتوان بسیاری از ویژگیهای گویشها را بازشناخت. »تاتی، از زبانهای ایرانیِ نو شمال غربی است که به دو دسته تقسیم شده است؛ تاتی شمالی که در جمهوری آذربایجان و داغستان و مناطق دیگر رواج دارد و تاتی جنوبی، که مجموعهای از زبانهای تاتی است که در ایران فعلی متداول است.«
گویش تاتی شمال خراسان، هماکنون در بخشهایی از استان خراسان شمالی از جمله در شهر سنخواست و روستاهای همجوار آن، بخشهایی از شهرستان اسفراین، شهر راز، بخش گیفان بجنورد، و بخش گلیان شیروان رواج دارد. با این حال، علاوه بر وجوه اشتراکی بسیار، هر کدام از این گونهها دارای ویژگیهای خاص خود نیز میباشند که به خوبی شناسایی و معرفی نشدهاند و حتی این گونهها با یکدیگر مقایسه نشدهاند.
با توجه به این مسأله، در این مقاله، ساختمان فعل بر مبنای گونه تاتی رایج در شهر سنخواست و روستای اندقان بررسی شده است. در این مقاله سعی شده با روشی علمی، اهم موضوعات مربوط به ساختمان فعل در گویش مزبور، نظیر ریشه، ماده مضارع، ماده ماضی، ماده سببی و ماده جعلی، فعل لازم و متعدی، فعل مفعول و مجهول، وندهای فعل، زمانهای مختلف فعل، تغییرات آوایی ریشه و ماده، مصدر، صفت مفعولی، و فعلهای معین و شبه معین، مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد. نگارنده که خود گویشور این گویش است، تلاش دارد تا طبقهبندی مناسبی از ساختمان فعل در این گویش ارائه دهد.
2 پیشینه تحقیق
درباره ساختمان فعل در گویش تاتی میتوان به مقاله رضایتیکیشهخاله و سبزعلیپور - - 1387 اشاره کرد که ریشه و ماده فعل تاتی را در کنار دو گویش دیگر بررسی کردهاند. سبزعلیپور - 1392 - در بررسی تطبیقی ساخت فعل در گویشهای تاتی، تالشی و گیلکی، به بررسی تطبیقی ساخت فعل در گویشهای تاتی، تالشی و گیلکی پرداخته است. همچنین این پژوهشگر - 1388 - ، در مقالهای، ساختمان فعل در گویش تاتی خلخال را بررسی کرده است.
سبزعلیپور - 90 -64 :1389 - در زبان تاتی - توصیف گویش تاتی رودبار - در بخش ساختواژه، به بررسی و توصیف ساختمان فعل در گویش تاتی رودبار نیز پرداخته است. صفرزاده - 1382 - در گویش تاتی شمال خراسان در کنار ویژگیهای آوایی، صرفی، نحوی و ساختواژی گویش تاتی شمال خراسان، به بررسی ویژگیهای فعل در گویش مزبور پرداخته است. با وجود این، در این مقاله سعی شده تا با روش علمی و دقیق، و طبقه-بندی مناسب و به صورت ویژه، ساختمان فعل بررسی و توصیف شود.
3 ریشه فعل
ریشه یکی از مهمترین و اساسیترین بخشهای هر زبانی محسوب میشود. »ریشه جزئی است که میان لغتهای تشکیل-دهنده یک خانواده لغوی مشترک است و معنی اصلی آن لغتها را در بردارد. « - ابوالقاسمی، - 142 :1375 در زبان فارسی باستان، ریشه به سه صورت ظاهر میشود: الف - صورت ضعیف، صورتی از ریشه است که a ندارد؛ ب - صورت افزوده، صورتی از ریشه است که a دارد؛ پ - صورت بالانده، صورتی از ریشه است که به جای a ، دارد. - همان: - 142 به عبارت دیگر در زبان فارسی باستان، سه ریشه ضعیف، متوسط و قوی وجود دارد. بیشتر ساختها در گویش تاتی، بر اساس ریشه ضعیف فعلها ساخته میشود. نمونههایی از ریشه ضعیف فعلها در گویش تاتی چنین است:
ریشه ضعیف
ایستاد re-pa
باخت ba
نهاد na
داد ha-da
4 ماده فعل
ماده، جزئی از فعل است که »با افزودن جزئی که در اساس برای افزودن معنی جدید به ریشه بوده، ساخته میشود.« - ابوالقاسمی، - 143 :1375 در بسیاری از موارد، ریشه عین ماده است و با آن تفاوت ساختی ندارد. - رضایتی کیشهخاله و سبزعلیپور، - 118 :1387 بنابراین در بیشتر نمونهها، تفکیکی میان ریشه و ماده قابل تصور نیست. در گویش تاتی، ماده فعل با افزودن جزئی به ریشه ساخته میشود و انواع مختلفی دارد.
1؛4 ماده مضارع
ماده مضارع در گویش تاتی، اغلب با ریشه اختلاف ساختی ندارد و در ساختهای فعلهای مضارع اخباری، مضارع التزامی و وجه امری کاربرد دارد. در گویش مزبور، نشانه ویژه ماده مضارع، /-n/ است؛ مانند: in از مصدر چیدن؛ tan از تنیدن؛ اما ماده مضارع مانند فارسی باستان - ر.ک. ناتل خانلری، - 93 :1382، به صورتهای زیر و به ترتیب، با اضافهشدن ماده ya، a، و aya به ریشه هم ساخته شده است:
الف - الحاق جزء /ya/ به ریشه فعل مانند: zaya از مصدر زادن
ب - الحاق جزء مادهساز /a/ به ریشه فعل؛ اما با حذف این جزء و نگهداشتن ریشه مانند فارسی میانه: NX D از مصدر کشتن.
پ - الحاق جزء /aya/ به ریشه فعل مانند: repaya از مصدر ایستادن.
ت - ریشه بدون آنکه چیزی بدان افزوده شود، ماده قرار میگیرد مانند: zan از مصدر زدن.
ث - با تکرار ریشه فعل - ریشه مضاعف - ؛ اما در گویش مزبور با تبدیل /d/ به /h/ مانند: ha-d به جای G -G ایران باستان از مصدر دادن.
2؛4 ماده ماضی
ماده ماضی، جزء ثابت فعل در ساختهای ماضی، صفت مفعولی و مصدر است. ماده ماضی در تاتی، به دو نوع اصلی و جعلی تقسیم میشود. شکل اصلی مادههای ماضی در گویش تاتی، از پیوستن /-t/، /-d/، /-st/، / - / و /-i/ به ریشه یا مادههای مضارع ساخته میشود. ساخت اصلی ماده ماضی با پسوند /-t/ و /-d/، باقیمانده از پسوند صفت مفعولی /-ta/ ایرانی باستان است. - ر.ک. رضایی باغبیدی، - 114 :1385
1؛2؛4 مادههای ماضی مختوم به /-t/
این نوع ماده، در گویش تاتی کاربرد زیادی دارد. برای نمونه میتوان به موارد زیر اشاره کرد: haxt از مصدر haxt-en - کشیدن - ؛ kaft از مصدر keft-en - افتادن - ؛ duext از مصدر duext-en - دوختن - ؛ ue t از مصدر Xe t -en - شستن - ؛ vagreft از مصدر vagreft-en - برداشتن - ؛ vax t از مصدر vax W-en - برخاستن - ؛ ؛ ku t از مصدر - ku t -enکُشتن - ، fruext از مصدر fruext-en - فروختن - ؛ goft از مصدر goft-en - گفتن - ؛ kuaft از مصدر kueft-en - کوبیدن - ؛ b xt از مصدر b xt-en - باختن - ؛ s xt از مصدر s xt-en - ساختن - .
2؛2؛4 مادههای ماضی مختوم به /-d/
این نوع ماده نیز در گویش تاتی کاربرد زیادی دارد. برای نمونه میتوان به موارد زیر اشاره کرد: va ind از مصدر va ind -en - چیدن - ؛ borind از مصدر borind-en - بریدن - ؛ vaxund از مصدر vaxund-en - خراشیدن - ؛ jekerd از مصدر jekerd-en - بیرون آوردن - ؛ burd از مصدر burd-en - بردن - ، kerd از مصدر kerd-en - کردن - ، x nd از مصدر x nd- en - خواندن - ؛ derd از مصدر derd-en - داشتن - ، x rd از مصدر x rd-en - خوردن - ، sepord از مصدر sepord-en - سپردن - .
3؛2؛4 مادههای ماضی مختوم به /st/
این نوع ماده نیز در گویش تاتی کاربرد زیادی ندارد: re ast از مصدر re est-en - نشستن - ؛ x st از مصدر x st-en - خواستن - ؛ bast از مصدر best-en - بستن - ؛ ekast از مصدر HNHVW-en - شکستن - 4؛2؛4 مادههای ماضی مختوم به/ /
