بخشی از مقاله
چکیده
در کتاب هاي دستور، فعل را به کلمه اي که بر انجام کار یا روي دادن حالتی دلالت دارد، تعریف کرده و براین اساس افعال را به دو گروه تام و ربطی تقسیم نموده اند. در حالی که تعدادي از افعال تام کار فعل ربطی را انجام می دهند و نیز افعال ربطی گاه بر انجام عمل دلالت دارند. پرسشی که در این جا مطرح است این است که معناي فعل بر عملکرد دستوري آن درجمله چه تأثیري دارد؟ و آیا معنا باید در تعریف فعل جایگاهی داشته باشد یا خیر؟
در این مقاله کوشش کردهایم اهمیت معناي فعل را در کارکرد دستوري آن بر جمله بررسی کنیم و با ارائه شواهدي نشان دادهایم که چگونه تغییر معناي فعل بربافت دستوري جمله اثر میگذارد و جمله هایی با فعل یکسان ومعنی متفاوت جمله هاي دو جزئی، سه جزئی و ربطی می سازند. هم چنین به تأثیر گذاري معنا برساخت افعال مرکب نیز اشاره کرده ایم.
پس از بررسی افعال مختلف از نظر معنایی به این نتیجه رسیده ایم که معناي فعل بدون شک بر عملکرد دستوري فعل تأثیر می گذارد از جمله این که معناي فعل تعیین کنندة تعداد اجزاي جمله است، معناي فعل درتبدیل یک فعل تام به ربطی و برعکس و نیز در شکل گیري افعال مرکب نقش مهمی دارد و نیز نقش معنا در جایگزینی دو فعل لبود و داشتل با یکدیگر. همه این موارد گویاي آن است که باید معنا رادرتعریف فعل درنظر داشت.
کلیدواژهها: دستور زبان فارسی، فعل ، معنا، تام، ربطی، ناقص، مسند
مقدمه
در هر کتاب دستور زبان به کلماتی از قبیل : فعل ، ربطی ، تام ، فعل ناقص و .... بر می خوریم که در باره ي هریک از آن ها تعریف ها یی موجود است. تعریف هایی که در کتاب هاي دستور از این اصطلاحات وجود دارد جامع و مانع نیست؛ مانند افعالی که تام هستند اما در بعضی از جمله ها بر انجام عمل دلالت نمی کنند . کلماتی که قید هستند اما نمی توان آن ها را از جمله حذف کرد . فعلی که ربطی است اما مفهوم انجام عمل را می رساند.
این مسئله که چرا چنین مواردي وجود دارد و چگونه باید آن ها را ارزیابی کرد ؟ آیا می توان همه ي این موارد را استثنا درنظر گرفت ویا باید در تعریف ها تجدید نظر کرد؟ سؤالاتی است که باید به هر حال پاسخی براي آن یافت.
در این مقاله به بررسی نقش معنا ي فعل بر ساخت دستوري جمله پرداخته ایم درقسمت اول ابتدا تعریف هایی را که از فعل شده است ، مطرح نموده ایم ودر بخش دوم با ارائه ي شواهدي ازجلد اول کتاب کلیدر تأثیر معناي فعل را در جمله هاي مختلف بررسی کرده و تغییر ساخت جمله را از نظر دستوري نشان داده ایم . این که تغییر معنا باعث تغییر اجزاء جمله شده ویا برخی از افعال تام باتغییر معنی کار فعل ربطی را انجام می دهند . دربخش سوم در باره ي افعال ناقص بحث کرده ایم که هر دو مفهوم ل تام و ربطی ل بودن را در خود دارند . و در بخش چهارم به بررسی صفت هاي مفعولی برخی افعال پرداخته ایم که درمعناي صفتی خود نقشل مسند ل را ایفا می کنند وسبب تغییر زمان افعال می شوند . در بخش پنجم نشان داده ایم که افعال ربطی می تو انند مفهوم انجام عمل را برسانند . و در بخش ششم دو فعل ل بود و داشت ل را مقایسه نموده تا نشان دهیم که با وجود این که از دو گروه مجزاي افعال تام و ربطی هستند اما به دلیل تشابه معنایی ، می توانند با اندکی تغییر درجمله جانشین یکدیگر شوند ودر پایان به جمع بند ي و نتیجه گیري از بحث پرداخته ایم .
پیشینه ي تحقیق
درزبان فارسی، کتاب هاي دستوري بسیاري نوشته شده و در بیشتر آن ها تعریفی از فعل ارائه شده است که می توان به این موارد اشاره کرد:
– 1 دستور زبان فارسی فعل ، – 2 دستورزبان فارسی ،
– 3 مبانی علمی دستورزبان فارسی، – 4 دستور مفصل امروز ،
– 5 دستورزبان فارسی - برپایه ي نظریه ي گشتاري - ، مهدي مشکوة الدینی ، 1379، مشهد آنچه از مجموع این تعریف ها بر می آید این است که فعل کلمه اي است که بر انجام دادن کار - وقوع کار - دلالت می کند ویا اسم ، صفت وحالتی را نسبت می دهد . عمل فعل معمولا دریکی از سه زمان انجام می شود . سپس بر اساس این که فعل بر انجام کار دلالت کند یا صفت وحالت و .... را نسبت دهد ، افعال را به دو گروه تام و ربطی تقسیم کرده اند . افعال تام عموماً مفعول پذیر و افعال ربطی، مسند پذیر هستند .
در بارة افعال ربطی بایدگفت که علاوه بر افعالی که به طورذاتی ربطی هستند هر فعل دیگري که در معناي ل شدن ل باشد نیز ربطی است مانند گشت و گردید. از طرف دیگر افعالی وجود دارند که با این که جزء افعال تام هستند مسند می پذیرند و برخی دیگراز افعال علاوه بر مفعول به جزء دیگري براي تکمیل معنی خود نیاز دارند که بعضی از دستوریان این جزء را مسند وبعضی تمیز می دانند واز این گونه افعال به نام فعل ناقص یاد می کنند.
اکنون سؤال این است که چه عاملی باعث تغییر کاربرد این گونه افعال در جمله می شود؟ چرا فعلی تام کار فعل ربطی را انجام می دهد وبرعکس و آیا همه ي این موارد با تعریفی که از فعل ارائه شده منطبق است یا خیر؟
-1 تعریف فعل
پیش از آن که به بررسی معناي فعل در جمله بپردازیم ،باید ابتدا تعریف هاي ارائه شده از فعل رابررسی کنیم . در تعریف فعل گفته اند : ل فعل بر وقوع یا لا وقوع کاري درزمان معینی دلالت دارد.ل کلمه ي کار دراین تعریف همان مفهوم عمل است و عمل فعل یا فیزیکی است مانند : ل من غذا می خورم.ل که خوردن عمل فیزیکی وقابل مشاهده است ویا عمل غیر فیزیکی است مانند : ل او خودش را می خورد.ل که این عمل بیشتر جنبه ي روانی دارد.
تعریف ارائه شده از سوي خیام پوردرمورد افعال تام است . زیرا وي افعالی مانند : ل است ، هست ، بود، باشد و باد و... را به عنوان حروف اسناد معرفی می کند ونه به عنوان فعل .و جمله هایی که داراي چنین افعالی هستند، - حروف اسناد از دیدگاه خیام پور - جمله ي ل اسمی ل و بقیه ي جمله ها را جمله ي ل فعلی ل می نامد .
تقسیم جمله ها به اسمی و فعلی مشابه تقسیم فعل به ل تام وربطی ل است زیرا آن چه به عنوان فعل ربطی می شناسیم همان است که خیام پور آن را با نام حرف اسناد معرفی کرده است .
شفائی نیز درتعریف فعل می گوید : ل فعل کلمه اي است که بر حرکت ، پروسه - جریان عمل - و یا حالت اشیاء دلالت دارد. دراین تعریف منظوراز پروسه همان جنبه ي نمودي فعل است ؛ یعنی ، نحوه ي تحقق فعل . و به این دلیل از تعریف هاي دیگر کامل تر به نظر می رسد .
فرشید ورد در تعریف فعل می گوید : ل کلمه اي است که به تنهایی یا به یاري وابسته هایی در یکی از زمان ها ي سه گانه بر واقع شدن امري دلالت می کند و امري است که به امردیگر اسناد داده می شود. مانندل علی رفت . ولاو زیرك است.
همانطور که از این تعریف بر می آید در برابر افعالی که مفهوم انجام عمل دارند ، برخی افعال وجود دارند که مفهوم انجام عمل در آن ها مشاهده نمی شود و در آن ها امري به امر دیگر اسناد داده می شود مانند: ل پژمرده و غمگین بودند.ل دراین جمله ل پژمرده و غمگین ل صفاتی هستند که به نهاد جمله نسبت داده شده و نقش مسندي دارند . به این فعل ها ، فعل ربطی می گویند.
انوري فعل هاي ربطی را نیز به دو نوع ربطی اصلی شامل : استیدن ، بودن ، شدن و ربطی فرعی شامل گشتن ، گردیدن ،باشیدن ، هستیدن آمدن ،افتادن وایستادن تقسیم کرده است.همان طور که در تعریف هاي بالا مشاهده شد در هیچ یک از آن ها بهنیمع افعال توجهی نشده است . این درست است که همه ي فعل هاي ربطی بین مسند و مسند الیه رابطه برقرار می کنند ویا حالت و صفتی را به آن نسبت می دهند و همه ي فعل هاي تام نشان دهنده ي انجام عمل هستند اما هریک از این افعال
