بخشی از مقاله
چکیده
ساخت های هیدرومورفی و تکتونیکی حاصل تعامل فعالیت های دینامیک ساختمانی و هیدرواقلیم هستند و در واقع عملکرد مشترک ژنز - تکتونیک - ، فرسایش کاوشی و تراکمی این ساخت ها را تشکیل داده است. این اشکال به همراه پوشش گیاهی چهره و سیمای ظاهری هر منطقه را تشکیل می دهند، و از منظر زیبایی شناسی و جذّابیت های گردشگری دارای اهمّیت هستند. گستردگیکشور ایران در عرض های جغرافیایی و به تبع آن تنوّع اقلیم - آن - موجب شده که ساخت های هیدرومورفی با اشکال متفاوت چشم دازهایان متعدّدی به وجود آید. بنابر این ساخت های مذکور منابع گسترده ای از جاذبه های گردشگری طبیعی را تشکیل می دهند.
مطالعه و بررسی منابع گردشگری و ثبت آن ها فرصت های زیادی را در حال و آینده به لحاظ سرمایه گذاری و بهره برداری امکان پذیر می سازد و زمینه را برای اشتغال و در آمد در امر گردشگری فراهم می نماید. در این راستا اشکال عمده ی هیدرومورفی منطقه ی مبدأ رودخانه ی نازلوی اورمیه با استفاده از روش های میدانی و اسنادی توصیف و تفسیر گردیده و نتایج حاصله به عنوان معرفی ساخت های هیدرومورفی موثر در گردشگری طبیعی ارائه گردیده است.
مقدمه :
»هر واحد که به لحاظ نقش و به حیث سیمای ظاهری در فضای جغرافیایی دارای هوّیت بوده و محل وقوع آن در فضا معیّن باشد، یک ساخت محسوب می شود و هر ساخت توسط یک یا چند نظام اداره می شود. آندره لالاند1 فیلسوف فرانسوی ساخت را این گونه تعریف می کند: ساخت مجموعه ای متشکل از پدیده هایی به هم پیوسته است که هریک در ارتباط با پدیده های دیگر قرار دارد و جز در ارتباط با آنان نمی تواند به هستی خود، آن چنان که هست ادامه دهد«
ساخت های هیدرومورفی در اثر دو عامل دینامیک درونی و بیرونی به وجود آمده اند. دینامیک درونی تحت عنوان عوامل ساختمانی مانند حرکات کوه زایی و خشکی زایی که در نهایت منجر به ایجاد و شکل گیری مناطق کوهستانی با تشکیلات متفاوت در نقاط مختلف سطح زمین گردیده است. دینامیک بیرونی نیز تحت عنوان عوامل هیدرواقلیمی، مناطق کوهستانی را به وسیله ی عوامل فرسایش تراشیده و پیکره های مختلف و متفاوتی را در طبیعت به وجود آورده است.
پیکر تراشی ناشی از عوامل فرسایش که در نواحی کوهستانی اتفاق می افتد ساخت هایی مانند: آبکندها،درّه های عمیق،درّه های رودخانه های جاری، اشکال حاصل از جریان مواد در دامنه ها، مخروط افکنه ها، مئاندرها، آبشارها، برکه ها، سدهای طبیعی، دلتاها و دریاچه ها را به وجود آورده است. ساخت ها ممکن است به تنهایی یا ترکیبی از چند ساخت، چشم اندازهای گردشگری طبیعی را به وجود آورند.
هر ساخت، خود تشکیلات جداگانه ای دارد که تحت الگوی خاصی به وجود آمده است. به عبارت دیگر هر ساخت دنیایی از معرفت شناسی را در خود نهفته دارد. به عنوان مثال ساخت ها از منظر بارش، جریان های سطحی، نوع اقلیم، جنس کانی های تشکیل دهنده ی سنگ ها، شکل ناهمواری ها، پوشش گیاهی، شیب زمین، فعالیت های بیوژنیک و آنتروپوژنیک، شیب و نیروی ثقل قابل مطالعه هستند. بنابراین تظاهرات عمومی ساخت ها در نواحی اقلیمی متفاوت، اشکال مختلفی ارائه می نمایند که از کنار هم قرار گرفتن چند ساخت چشم اندازهای گردشگری طبیعی به وجود می آید.
توسعه ی روز افزون گردشگری در دنیای امروزی و تقسیم آن به شعبات و شاخه های مختلف و تخصّصی شدن آن موجب گردیده اطلاعاتی از جاذبه های گردشگری در اختیار علاقه مندان به امر گردشگری به خصوص شاخه ی زمین گردشگری - ژئوتوریسم - قرار گیرد. هر چند توصیف تمامی ساخت های هیدرومورفی منطقه ی مبدأ رودخانه ی نازلودر این مقال نمی گنجد امّا برخی از ساخت ها که در شکل گیری چشم اندازهای گردشگری طبیعی و زیبایی شناختی موثّرند و گردشگران را اغلب به سمت و سوی خود جذب می کنند توصیف و تفسیر شده می شود.
مواد و روش های تحقیق :
در پژوهش حاضر به لحاظ شناسایی و توصیف ساخت های هیدرومورفی منطقه ی مبدأ رودخانه ی نازلوی اورمیّه از دو روش فیزیکی و مفهومی استفاده شده است. در روش فیزیکی چشم اندازهای هیدرومورفی منطقه ی مورد نظر مشاهده و شناسایی قرار گرفت و در روش مفهومی با استفاده از اسناد و تصاویر برخی جاذبه های هیدرومورفی توصیف و تفسیر شده است.
معرفی رودخانه ی نازلوی اورمیّه :
رودخانه ی نازلو از رودخانه های غربی حوضه ی آبریز دریاچه ی اورمیّه است. دریاچه ی اورمیّه چاله ی تکتونیکی است که در شمال غربی کشور استقرار یافته و از اطراف، کوه های بلند آن را احاطه کرده است. به علت نزدیکی کوه ها به چاله ی دریاچه، رودهای این حوضه طولانی نبوده ولی اکثر آن ها دائمی و پر آب هستند. رودخانه ی نازلو از نظر مقدار آب، پس از رودهای زرّینه و سیمینه سومین رودخانه ی حوضه آبریز دریاچه اورمیّه است. این رودخانه از کوه های مرزی ایران2 و ترکیه سرچشمه می گیرد و 10» کیلومتر از مرزهای مشترک دو کشور ایران و ترکیه را تشکیل می دهد - حافظ نیا، «. - 37 : 1352 »مساحت حوضه ی آبریز آن 5100 کیلومتر مربع و طول آن 95 کیلومتر است - فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور حوضه ی آبریز دریاچه ی اورمیه، «. - 89 :1381 کالبد شناسی رودخانه :
»در ارتباط با کالبد شناسی رودخانه ها باید گفت، مطالعه ی نیمرخ طولی یک رودخانه به چهار قسمت تقسیم می گردد :
1 منطقه ی مبداء یا سرچشمه؛
2 منطقه ی گذار؛
3 منطقه ی دشت سیلابی؛
4 منطقه ی دلتا یا پنجه ی آبرفتی؛ - اسویتیل و دیگران ، دانش، « - 101 : 1387
1 منطقه ی مبداء یا سرچشمه این منطقه در ارتفاعات بلند قرار دارد که بارش مناسب و شیب زمین تند است. آب های حاصل از بارش در ارتفاعات پس از انباشت به سرعت جریان یافته و جوی های کوچکی به راه می افتند و به هم می پیوندند و رود بزرگی به وجود می آید. - تصویر شماره ی - 1 در این منطقه با توجّه به شیب زمین و سرعت آب، توانایی فرسایش آب زیاد است. بنابر این آب ها با فرسایش خود زمین را می تراشند و زمین دیس هایی را به وجود می آورند که از نظر گردشگری طبیعی دارای حائز اهمیّت هستند. منطقه ی مبداء اکثر رودها به علت شیب زیاد و صعب العبور بودن، مناطق بکر و طبیعی خود را حفظ کرده اند و گردشگران طبیعی که توانایی صعود و گذر از شیب های تند را دارند اغلب این مناطق را مقاصد گردشگری خود انتخاب می کنند.
2 منطقه ی گذار رودخانه پس از منطقه ی مبدأ وارد منطقه ی دیگری می شود که بلندی های پرشیب کم می شود،بنابر این مشخصّه ی بارز این قسمت از یک رود رسوب گذاری مواد درشت است که گاهی منجر به ایجاد جزیرک ها و تیغه های ماسه ای در بستر رودخانه است.
3 منطقه ی دشت سیلابی رود در مسیر جریان خود به مناطق هموار و با شیب ملایم می رسد، بنابر این سرعت آن کم می شود و آرام آرام به جریان خود ادامه می دهد. ته نشینی تدریجی مقدار زیادی رسوبات را در این قسمت دره ی تخت و عریض ایجاد می کند که به دشت سیلابی معروف است.
4 منطقه ی دلتا یا پنجه ی آبرفتی یک رود در آخرین مرحله از حرکت خود به مصب نزدیک شده و شیب و سرعت جریان بسیار کاهش می یابد. بنابر این مواد حمل شده قبل از اینکه به آبریز برسد رسوب گذاری شده و در محل آبریز خشکی مثلثی شکل به وجود می آید که منطقه ی دلتا یا پنجه ی آبرفتی گفته می شود که خاک های آبرفتی بسیار حاصلخیزی دارد.
نقشه ی شماره ی :1 موقعیت مناطق چهارگانه ی رودخانه ی نازلوی اورمیه غالب ساخت های هیدرومورفی منطقه ی مبدأ رودخانه ی نازلو عبارتند از:
1 آبکندها 2 درّه های فرسایشی 3 پشته های کوهستانی 4 دامنه های با شیب تند 5 پیچان رود 6 مخروط افکنه ها 7 لغزش و ریزش دامنه ای 8 دریاچه.
1 آبکندها :
آبکندها ساخت های به ظاهر ساده و در عین حال پیچیده ی منطقه ی مبدأ در هر رودخانه هستند. سادگی آن ها شکل ظاهری آن هاست که دیده می شود ولی در واقع آبکندها هستند که امروز مسیر اصلی جریان رودهای بسیار بزرگ و پر آب را تشکیل داده اند. آن ها در مکان هایی از زمین که بالاتر از سطح دریا قرار دارند به وجود می آیند و اوّلین لایه ای از سطح زمین هستند که باران و برف بر آن ها می بارد. جریان آب از زمین های بالاتر به سوی مناطق پست، تابعی از یک الگو است که از سیّالیّت آب و شیب زمین تبعیّت می کند و جریان مداوم این الگو منجر به خلق چشم اندازهای زیبای مناظر طبیعی در دامنه های نواحی کوهستانی به ویژه در مناطق مرطو می گردد.
آبکندها در مناطق اقلیمی متفاوت چشم اندازهای مختلفی ارائه می دهند. به عنوان مثال در نواحی خشک که زمین به شکل برهنه است آبکندها به صورت هزار دره - بدلند - ظاهر می شوند، هر چند که در این مناطق به علّت کمی بارش و نامرغوب بودن خاک، پوشش گیاهی ضعیف است ولی پیچیدگی شکل های فرسایش زمین همراه با رنگ آمیزی متفاوت از رس و آمیزه های رنگین مناظر زیبا و مجسمه گونه ی را پدید می آورند.
در مناطقی که بارش به حدّ کافی است و استعداد خاک برای رویش پوشش سبز مناسب است آبکندها چشم اندازهای زیبا و جذّابی جلوه می نمایند به طوری که حضور آب جذّابیّت آن ها را افزون تر می کند. آبکندها بسته به شرایط اقلیمی محیط، در ابعاد و اندازه های متفاوت به وجود می آیند. برخی از آن ها بسیار عمیق و در عین حال برخی بسیار ساده و سطحی هستند. عدم یکنواختی آن ها منجر به تنوّع محیط طبیعی در هر منطقه شده است. 2 درّه های فرسایشی : درّه های فرسایشی در واقع آبکندهایی هستند که به طور مداوم تحت تأثیر نیروی کاوشی آب های جاری قرار دارند و در طیّ زمان های طولانی در سه جهت گسترش می یابند.
یکی در جهت عرضی که بستر این دره ها با توجه به مقدار آبِ جریان یافته و نوع تشکیلات عریض تر می شوند. جهت دیگر گسترش این دره ها به صورت عمقی است که برای رسیدن به سطح اساس خود بستر خود را حفر کرده و عمیق تر می کنند. سومین جهت گسترش آن ها به صورت طولی است که با حرکت قهقرایی خود به طول آن ها افزوده می شود. دره ی رودخانه ی نازلو در منطقه ی مبدأ به علّت جوان بودن کوه ها و دره های این منطقه به شکل - - V بوده و شیب های تندی دارد.
3 پشته های کوهستانی :
پشته های کوهستانی از مناطق جذّاب منطقه ی مبدأ رودخانه ها است . پشته ها با انواع پوشش گیاهی مختلف و متنوّع به خصوص در مناطق آب و هوایی مرطوب جلوه های زیبایی از چشم اندازهای گردشگری طبیعی را ارائه می نماید. سیمای ظاهری پشته های کوهستانی در اقلیم های متفاوت چشم اندازهای مختلفی ارائه می نماید. درمنطقه ی مبدأرود نازلو پشته های کوهستانی به علّت داشتن پوشش گیاهی متنوّع و جریان آرام نخ آب ها مأوی و مسکن انواع جانوران وحشی است.
4 دامنه های با شیب تند :
دامنه ها اصولا" در مناطق مبدأ رودخانه ها شیب های تندی دارند. عواملی مانند آب، اقلیم، جوان بودن ارتفاعات و سخت بودن تشکیلات آن ها در شیب دار بودن دامنه ها موثّر است. وجود آبکندها و درّه های کاوشی متفاوت به همراه پوشش گیاهی چشم اندازهای جذّابی دارند.
5 پیچان رود :
»پیچان رود یا مئآندر از اشکال پایه در طبیعت است که موجب زیبایی جریان طولی رودخانه می گردد. شکل سینوسی پیچ به شکل یک خطّ نرم و طبیعی است که اغلب در مناظر جذّاب به چشم می خورد.ماهیّت حلزونی در قسمت های متفاوت یک رودخانه سبب فرسایش مواد در یک مکان و رسوب آن در جای دیگر است که الگوی پیچ یک رودخانه را تعیین می کند - بل ،امین زاده ، .« - 17 : 1382 هر چند در مبدأ رودخانه ی نازلو به علّت جوان بودن کوه های این منطقه مئآندرهای بزرگی دیده نمی شود. ولی وجود رود پیچ های ابتدایی و در حال شکل گیری منظره ی جالب و دیدنی را در طول رودخانه به وجود آورده که ماهیّت زیبایی شناسی رودخانه را از منظر چشم اندازهای طبیعی بسیار خوشایند جلوه می دهد. 6 مخروط افکنه ها : مخروط افکنه ها یکی از ساخت های هیدرومورفی جریان آب هاست که اشکالی متفاوت در ابعاد مختلف ارائه می نمایند. این ساخت ها به دو دسته تقسیم می شوند :
1 مخروط افکنه های درون کوهی یا درّه ای 2 مخروط افکنه های برون کوهی یا پایکوهی جریان آب به علّت جابجایی مداوم دارای تراکم بار رسوبی است. مخروط افکنه ی سیلابی که در انتهای آبراهه تشکیل می شود یکی از اشکال جذابی است که در بسیاری از آبراهه های منطقه ی مبدأ رودخانه ی نازلو مشاهده می شود. این مخروط افکنه ها بر حسب جریان آب که در انتهایی ترین قسمت یک آبراهه که ارتفاع کاهش یافته و به حداقل خود می رسد تشکیل می شوند. مخروط افکنه ها چه وسیع و چه محدود، از مناطق رویشگاه های کوهستانی هستند. وجود خاک های مختلف با موادّ معدنی متفاوت و معمولا" دارای آب های سطحی و زیر زمینی برای فعالیّت گیاهی مساعد بوده و مناظر زیبایی را به نمایش می گذارد.
