بخشی از مقاله
چکیده
یکی از چالشهای حاضر بر سر راه مدیران شهری در ایران، موضوع بافتهای فرسوده شهری است. حال مسئله این است، زمانی که بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و یا هر پروژهای با هر نامی که برای سامان دادن به اوضاع ساکنان بافتهای فرسوده تعریف و انجام آن به صاحبان صلاحیت سپرده میشود، سلیقه افراد و نظر دهندگان که غالباً مشاوران هستند، دخالت بیشتری دارد تا هویت کالبدی بافت. هدف از ارائه این پژوهش یافتن رهیافت تجدید حیات شهری در بهره جستن از هنر طراحی شهری است که در عاقبت، کار تجدید حیات، با ارتقای سطح کیفی زندگی شهروندان و ساکنان بافتهای فرسوده شهری، همراه باشد.
در این تحقیق با استفاده از تکنیک مشاهده، تحلیلمحتوا و تحلیل گرافیکی دادههای مورد نیاز جمعآوری و تحلیل شدهاند. برای رفع آثار فرسودگی از محله قلعه آبکوه مشهد، تنظیم مجدد زمین، تجمیع قطعات، افزایش نفوذ پذیری، اصلاح شبکه معابر، تشویق به نوسازی، بهسازی و بازسازی املاک در محله آبکوه تاکید میشود. عناوین اصلی مقاله پس از ذکر مقدمهای عبارتند از: "هویت کالبدی"، "بافت فرسوده"، "روشهای ساماندهی و مداخله در بافتهای فرسوده"، "شناخت و تحلیل محله قلعه آبکوه مشهد"، "ساماندهی محله قلعه آبکوه" و در خاتمه "نتیجهگیری و پیشنهادات".
1. مقدمه
افزایش روز افزون جمعیت و نیاز به پهنههای جدید شهری برای سکونت چالشهای بسیاری را به وجود آورده است. وجود روستاهای چند ده ساله و بعضاً چند صد ساله در این پهنههای جدید که داخل محدوده شهرها قرار میگیرند، موجب پدید آمدن مشکلات و معضلات بسیاری میشود. بافتهای فرسوده شهری به چهار دسته تقسیم میشوند که عبارتند از: -1"بافتهای شهری دارای میراث تاریخی و فرهنگی. -2بافتهای شهری فاقد میراث ویژه تاریخی-فرهنگی. -3بافتهای فرسوده روستایی-شهری. -4بافتهای حاشیهای." - عندلیب، 1389، - 197 پس بافتهای فرسوده روستایی-شهری زیرشاخهای از بافتهای فرسوده شهری هستند که به واسطه توسعه شهرها داخل محدوده شهری قرار گرفتهاند.
اکثر اوقات این بافتها به صورت طراحی نشده و ارگانیک به وجود آمدهاند که با بافت پیرامون خود که غالباً طراحی شده و جدید هستند بسیار متمایز هستند. قرار گرفتن روستاها در مسیر توسعه شهرها پیامدهای نامطلوب بسیاری را برای شهرها به دنبال دارد که از آن جمله میتوان به ناهمخوانی بافت ارگانیک روستا با بافت همجوار، نبود زیرساختها و تاسیسات مناسب داخل بافت روستایی، مطلوب نبودن دسترسیهای داخل بافت روستایی و مشکل نمودن خدمترسانی توسط خودروهای اضطراری و خدماتی، ناپایداری ابنیه و ساخته نشدن ساختمانها با رعایت اصول مهندسی، پایین بودن ارزش املاک از قیمت واقعی خود در مقایسه با بافتهای همجوار و غیره اشاره نمود.
2. طرح مسئله
یکی از چالشهای حاضر بر سر راه مدیران شهری در ایران، موضوع بافتهای فرسوده شهری است. بافتهای فرسوده شهری به اشکال گوناگون و مختلف مشکلات و معضلاتی را برای شهرهای امروز ایران و به خصوص کلانشهرها به وجود آوردهاند. بافتهای فرسوده شهری به واسطه نبود پیوند مناسب و همگن کالبدی با بافتهای پیرامون خود موجب پایین آمدن ارزش املاک واقع در بافتهای فرسوده شده و به دنبال آن بافتهای فرسوده از نظر ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و غیره تنزل پیدا میکنند و مشکلاتی همچون تعاملات نامناسب اجتماعی، ناامنی، بزهکاری و غیره را به وجود میآورند.
همچنین بافتهای فرسوده به دلیل جذب اقشار کمدرآمد و کمبضاعت، موجب نبود نگهداری کافی و مناسب از ساختمانهای بافت شده و با گذر زمان بافت گام به سوی زوال، فرسودگی و ناپایداری برمیدارد. حال مسئله این است، زمانی که بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و یا هر پروژهای با هر نامی که برای سامان دادن به اوضاع ساکنان بافتهای فرسوده تعریف و انجام آن به صاحبان صلاحیت سپرده میشود، سلیقه افراد و نظر دهندگان که غالباً مشاوران هستند، دخالت بیشتری دارد تا هویت کالبدی بافت. "
هویت کالبدی شهر و عناصر آن، بر خلاف هویت طبیعی وجه هویت شخصی انسان که منحصر بر ظواهر میباشد، متشکل از ویژگیهای کالبدی به انضمام معانیای است که از ظواهر و کالبد مستفاد میشوند." - نقیزاده، 1393، - 138 اگر برای سامان دادن به بافتهای فرسودهی مذکور بتوان بر هویت کالبدی بافت تاکید نمود و به جای دخالت دادن سلیقه شخصی از این استعداد نهفته بهره جست، طبیعتاً میتوان برخورد مناسبتری را با بافت فرسوده مورد نظر داشت.
نمونه موردی این پژوهش محله قلعه آبکوه مشهد در نظر گرفته شده است که هنوز عمل خاصی برای سامان دادن به اوضاع کالبدی، عملکردی، دسترسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره آن انجام نشده است و استعدادهای بالقوه بسیاری در این بافت نهفته است که میتواند با تدبیر و اندیشهای معقول و منطقی شکوفا گردد. این روستا در بین سالهای 1335 تا 1355 داخل محدوده شهر مشهد قرار گرفته است و امروز در متن شهر واقع شده است که از این جهت برای پژوهش حاضر مناسب به نظر میرسد.
3. مبانی نظری
در این قسمت به موضوعاتی همچون هویت کالبدی، بافت فرسوده و روشهای ساماندهی و مداخله در بافتهای فرسوده پرداخته میشود.
-1-3 هویت کالبدی
در این بخش به تعاریفی و توضیحاتی از هویت کالبدی پرداخته میشود و اینطور میتوان بیان کرد که "هویت کالبدی به معنای صفات و خصوصیاتی است که جسم شهر را از غیر متمایز کرده و شباهتش را با خودی آشکار میکند. این صفات باید به گونهای باشند که جسم شهر، در عین تداوم زمانی، در حال تحول و تکامل باشد و نهایتا به پیدایش یک کل منجر شود." - میرمقتدایی، طالبی، 1385، - 24 پس به یک صورت از پیوستگی، همخوانی و همگنی کالبد شهر، میتوان گفت که هویت کالبدی وجود دارد. "
هویت کالبدی شهر و عناصر آن، بر خلاف هویت طبیعی وجه هویت شخصی انسان که منحصر بر ظواهر میباشد، متشکل از ویژگیهای کالبدی به انضمام معانیای است که از ظواهر و کالبد مستفاد میشوند." - نقیزاده، 1393 ، - 138 در موضوع هویت کالبدی کانون توجه بر روی ظاهر، جسم و خود کالبد است. حال میتوان عوامل کالبدی عبارتند از: هنر، نمادها، نشانهها، فعالیتها و عملکردها، زمان، شکل عمومی، اهل شهر، صداها و فنآوری.
-2-3 بافت فرسوده
"فرسودگی - شهری - به مفهوم ناکارآیی و ناکارآمدی ساختاری و کارکردی فضای شهری است. از این واژه بیشتر در خصوص بناها، تجهیزات حمل و نقل و زیرساختهای شهری و ساماندهی آنها استفاده شده است. اگرچه وجه غالب این واژه، کالبدی، فنی و مهندسی بوده، اما هیچوقت خالی از زمینههای اقتصادی-اجتماعی نبوده و به مرور بر عمق و ابعاد اجتماعی آن افزوده شده است ." - کمانرودی، 1386، 29 به نقل از حیدری و سلیمانی، 1392، - 79 موضوع فرسودگی گره خورده با کالبد است اما نباید از جنبههای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی غافل شد.
"فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بیسازمانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بیقوارگی آن میشود. فرسودگی عاملی است که به زودودن خاطرات جمعی، افول حیات شهری روزمرهای کمک میکند. این عامل با کاهش عمر اثر و با شتابی کم و بیش تند، باعث حرکت به سوی نقطه پایانی اثر میگردد." - حبیبی و مقصودی، 1386، - 15 فرسودگی دو نوع دارد، یا نسبی است و یا کامل. زمانی که فرسودگی در یکی از عناصر فضای شهری یعنی کالبد و یا فعالیت رخنه کند، فضای شهری دچار فرسودگی نسبی میشود و همچنین وقتی که فرسودگی در کالبد و فعالیت فضای شهری رسوخ میکند، آن فضا دچار فرسودگی کامل میشود.
