بخشی از مقاله
چکیده
اسکان غیررسمی، از پیامدهای نامطلوب شهرنشینی در جهان معاصر است که به ویژه در نتیجه صنعتی شدن شتابان و نابرابری های منطقه ای شکل گرفته و شهرها وخصوصاً کلان شهرهای کشور را با مسائل عدیده ای مواجه ساخته است . در واقع یکی از مشکلات شهرهای کنونی رشد و گسترش سکونتگاه های غیررسمی در اطراف و درون شهرهاست .اسکان غیررسمی در ایران مانند بسیاری از دیگر کشورهای جهان، پدیده ای روبه رشد می باشد که شهرهای کشور را با مسایل جدیدی روبرو ساخته است .شهر مشهد نیز به عنوان یکی از شهرهای بزرگ کشور می باشد که با پدیده اسکان غیررسمی مواجه است .از جمله سکونتگاه های غیررسمی در شهر مشهد، محله قلعه آبکوه است که در این مقاله ضمن بررسی اسکان غیررسمی و شکل گیری آن درمحله قلعه آبکوه مشهد به ارائه راهبردهایی به منظور ساماندهی و توانمندسازی آن پرداخته شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی می باشد که تحلیل وضعیت کالبدی آن با استفاده از نرم افزارGIS صورت گرفته است .
کلمات کلیدی : سکونتگاه غیررسمی، ساماندهی، توانمندسازی، محله قلعه آبکوه، شهر مشهد .
مقدمه
مسکن در زمره اساسی ترین و حساس ترین بخش ها در برنامه ریزی توسعه ی اقتصادی و اجتماعی است . به همراه خوراک و پوشاک از دیرباز به عنوان اصلی ترین و اساسی ترین نیاز گروه های انسانی مطرح بوده است .در واقع مسکن، خردترین و کوچکترین شکل تجسم کالبدی رابطه متقابل انسان و محیط بوده و تبلور فضایی کارکرد حیاتی سکونت انسانی در ایفای نقش های اساسی وی می باشد .امروزه صدهامیلیون نفرازمردم جهان،به ویژهدرکشورهای درحال توسعه، در سکونتگاه های غیرمجاز و آشفته، در شرایط بد اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی زندگی می کنند؟انگلس یکصد سال پیش در انگلستان به محله های زاغه نشینی اشاره میکند و وجودآنهارا ناشی از انقلاب صنعتی می داند؟
اسکان غیررسمی در ایران که از حدود سال 1320 شروع شده و تا سال 1350به شدت رشد یافته است، معلول مسائلی چون اصلاحات ارضی وبالا رفتن قیمت نفت است که دگرگونی های سریع و وسیعی در رشد و گسترش شهرها پدید آورده و مهاجرت روستاییان و ساکنان شهرهای کوچک را در پی داشته است؟ شهرمشهد نیز دارای سکونتگاه های غیررسمی است، ازجمله این اجتماعات غیررسمی می توان از قلعه آبکوه نام برد، که در گذشته روستایی در حاشیه شهر مشهد بوده است، اکنون به مثابه بافتی ارگانیک، فرسوده و بسیار متراکم است که در تعارض با حوزه های همجوار خود از نظر خصوصیات کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی قرار گرفته است .
بیان مسئله
محدوده آبکوه در منطقه یک شهرداری - منطقه برخوردار از نظر شاخص های توسعه - واقع شده است . اکنون بافت فرسوده آبکوه در متن زمان خویش و بطن زندگی روزمره، رخ عیان فرسودگی کالبدی بافت - ایمنی فضاهای مسکونی، دسترسی، دانه بندی... - و آسیب یافتگی از نظر عدم تامین نیازهای جدید شهری و حیات اجتماعی-اقتصادی است . بافت فرسوده آبکوه واجد ظرفیت ها و توانمندی هایی برای ایفای نقش خود در روند توسعه شهر می باشد که اکنون از چرخه رشد و توسعه بازمانده است .
روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردی توسعه ای و روش بررسی آن توصیفی تحلیلی است ؟ شیوه گرد آوری اطلاعات، داده های کتابخانه ای است؟ برای تجزیه و تحلیل و پردازش اطلاعات، از نرم افزارGIS استفاده شده است .
پیشینه و مبانی نظری تحقیق
سکونت گاه های غیررسمی نواحی مسکونی هستند که در آنها گروهی از واحدهای مسکونی در زمین هایی بدون مالکیت قانونی ساخته می شوند یا به طور غیرقانونی مورد سکونت قرار می گیرند . این سکونت گاه ها دارای ویژگی های مختلف اجتماعی ، مثل حضور مهاجران عمدتا روستایی ، سطح پایین سواد ، سهم بالای مهاجرین ، ویژگی های حقوقی مثل فقدان مالکیت رسمی زمین ، ویژگی های اقتصادی مثل سکونت خانوارهای کم در آمد و وابستگی شدید به فرصت های شغلی غیررسمی ویژگی های کالبدی- محیطی مانند توسعه بدون برنامه ریزی ، مکان گزینی اغلب این سکونتگاه ها ، در لبه های شهری و یا در زمین های خالی از سکنه مجاور مناطق مرکزی ، استقرار اکثر این مناطق در زمین های نامناسب ، ناهموار و یا زمین های رها شده و بلا استفاده می باشند. از این رو ، می توان گفت که این سکونت گاه ها پدیده ای چند بعدی و پیچیده بوده و نیازمند برخوردی جامع و همه جانبه اند.
دیدگاه ها و نظریه ها
به منظور تدوین چارچوب مفهومی ، برخی از دیدگاه های شکل گیری اسکان غیررسمی - لیبرالی، ساختارگرایان ، اکولوژی شهر و ... - مورد بررسی قرار گرفته است :
لیبرالیست ها به دنبال چرایی پیدایش حاشیه نیستند ، زیرا پیدایی اسکان غیر رسمی را امری طبیعی می دانند. به همین دلیل تجزیه و تحلیل آن ها از روابط اقتصادی کشورهای در حال توسعه بر شناخت عوامل درونی استوار است و از بیان چالش عوامل بیرونی و درونی نظام اقتصادی و عملکرد روابط بین المللی اقتصادی کشورهای در حال توسعه اجتناب می کنند . دیدگاه لیبرالی ، اسکان غیر رسمی را پدیده ای گذرا و میرنده تلقی می کند ، از این رو خواهان رهاسازی آن به سازوکارهای بازار است و انتظار دارد که با گذر زمان و دست یافتن به توسعه ، دیگر اسکان غیررسمی وجود نداشته باشد .
رادیکالیست ها که عمدتا از دیدگاه اقتصاد سیاسی به مسائل می نگرند، حاشیه نشینی در کشورهای در حال توسعه را ناشی از خصوصیات کارکردی شهرها نمی دانند، بلکه ساختار اقتصادی نابسامان کشورهای در حال توسعه را در این امر موثر می دانند .رهیافت نگرش اصلاح طلب، هرچند ضرورت برقراری عدالت اجتماعی و تعادل های منطقه ای را - برای تامین مسکن و کاهش مهاجرت های ناشی از فقر مناطق - باور دارد ، اما برای کوتاه مدت و میان مدت به حل مشکل از طریق قبول واقعیت در پرداختن به توان های موجود در آن کوشش می کند و بیش از اصرار بر تغییری ناگهانی در سطح کلان ، تحولی تدریجی در سطح خرد را چاره ساز می داند.لذا بر اساس این رهیافت نباید پرداختن به راه حل های ساختاری ، به قیمت غفلت از رنج و فقر موجود در این اجتماعات تمام شود.
شکل گیری و توسعه سکونت گاه های غیررسمی در ایران را می توان تابعی از دو فرایند درون زا - علل درونی - و برون زا - علل بیرونی - دانست :
اول اینکه، سازوکار تبعیض آمیز و فقرزا برپایه توزیع غیرعادلانه منابع قدرت، ثروت و درآمد را باید نخستین علت ساختاری در سطح کلان دانست. تجلی فضایی این سازوکار در سطح کشور ، عدم تعادل های منطقه ای و در سطح منطقه ای و محلی، رجحان فضاهای برگزیده ای همچون شهرهای بزرگ و محلات ثروتمند در برابر دیگر نواحی و مراکز زیست و فعالیت است که به حرکت منطقی جمعیت های مهاجر به سوی کانون های برگزیده می انجامد. در چنین شرایطی ، مهاجرین کم درآمد، توان استفاده از بازار رسمی زمین و مسکن را نداشته و بااصرار بر لزوم استقرار خود در همان ناحیه اولین محله های مهاجرنشین، پیرامون شهرها پدید می آیند.
دوم ، از لحاظ الگوی نظری تحولات پس از دهه ی 1330، تحت تاثیر ادغام کامل ایران در اقتصاد جهانی ، الگوی مسلط رشد سرمایه داری، ساختارگرایی و نیازهای اساسی و بهره گیری از مدل مرکز پیرامون در تدوین و اجرای پنج برنامه عمرانی، مدرنیسم و دگرگون سازی و نوسازی، نفت و توسعه برون زا قرار داشته است . انعکاس اولیه ی این تحولات ساختاری، گسترش سریع شهرهای کوچک و بزرگ و فعالیت های شهری بوده و افزایش درآمدهای نفتیبه مصرف در شهر، زوال کشاورزی و مهاجرت جمعی روستائیان به شهرها منجر شد. به دنبال این مهاجرت های بی رویه، گسترش حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی در گوشه وکنار شهرهای بزرگ به ویژه تهران و مشهد آشکار و ملموس گشت .
برخی از ویژگیهای سکونتگاههای غیر رسمی :
علل پیدایش سکونتگاه های غیر رسمی
همان طور که قبلا گفته شد ، علت اصلی ایجاد سکونتگاه غیر رسمی توسعه شتابان و ناموزون شهر نشینی می باشد . برخی اشتباهات ، کمبود ها و تبعیضاتی که نهایتا منجر به این توسعه ناموزون شده است عبارتند از :
-1 ساختار تبعیض آمیز و فقر زایی که به توزیع ناعادلانه قدرت و ثروت در جامعه انجامیده است .
-2 ضعف برنامه ریزی های مربوط به پاسخگویی به نیاز مسکن اقشار کم در آمد و عدم پیش بینی فضاهای شهری برای اسکان دادن آنها .
-3 عدم دسترسی اقشار نیازمند به نظام های رسمی اعتباری و وام مسکن و ساخت و ساز و اشتغال .
-4 عدم حمایت های دولت و دستگاه های مربوطه از این اقشار حتی در جهت خانه سازی های خود یار .
-5 توسعه اقتصادی ناموزون شهر ها ، تمرکز بر طرحها ی صنعتی و خدماتی و به حاشیه رانده شدن بخش کشاورزی در دورانهایی خاص مانند دهه های 20و . 30
مورد اخیر موجب ایجاد فاصله عمیق طبقاتی بین شهر نشینان و روستا نشینان و ایجاد مهاجرت گروههای روستایی به مناطق اسکان غیر رسمی شده است .چالش های پدید آمده در اثر ایجاد سکونتگاه های غیر رسمی و پیامد های آنتمامی راهکار هایی که تا کنون پیشنهاد و به کار بسته شده است، برای مناطق مختلف می تواند قابل قبول یا غیر قابل قبول باشد، که در ادامه به تعدادی از راهکار های انجام شده در برخی از مناطق ایران، اشاره شده است. در این خصوص راهکار هایی که تا کنون به کار بسته شده اند عبارتند از :
-1 تخریب سکونتگاه های غیر رسمی ؛
-2 ممانعت از ایجاد سکونتگاه غیر رسمی ؛
-3 ساماندهی از طریق تهیه طرح های کالبدی ؛
-4 رها کردن به امید بهبود وضعیت اقتصادی ، اجتماعی و محو تدریجی ؛
