مقاله طراحی شهری مشارکت گرا در بافتهای فرسوده نمونه موردی : محله ی آبکوه مشهد

بخشی از مقاله

چکیده

در گذشته حل مسائل و مشکلات تمامی بافت های شهری از جمله بافت های فرسوده در قالب طرح های جامع و تفصیلی صورت میپذیرفت .این طرح ها نگاهیتقریباً یکسان به تمامی این بافت ها داشتند، و علی رغم تفاوت های فاحش در ویژگی های ساختاری و کالبدیعملاً راهبردها و راهکارهای یکسانی را برای توسعه آنها پیشنهاد می نمودند .ولی در سال های اخیر با شروع رویکرد راهبردی-ساختاری و بعد از آن مشارکتی در میان اندیشمندان حوزه شهرسازی، حل مسائل مربوط به این بافتها به صورت خاص سرلوحه کار مسئولان شهری قرار گرفته است.

نگاهی دقیق به این طرحها با هدف بررسی دلایل عمده عدم تحقق آنان در داخل و خارج کشور در دهههای اخیر نشان می دهد که ، حضور ناکارآمد و ضعف شدید مشارکتهای مردمی در فرآیند تهیه و اجرای این طرح ها، یکی از دلایل اصلی عدم تحقق آنها است. در همین راستا و به منظور افزایش سطح تحققپذیری طرحها پیشنهاد تهیه طرح های مشارکتی در حوزه شهرسازی مطرح گردید.

این طرح ها ضمن واقع گراتر نمودن پیشنهادات مطرح شده باعث می شوند تا مشارکت های مردمی در فرآیند تهیه، تصویب و اجرای طرح ها بیشتر شده، و بر میزان پذیرش آنان از سوی مردم افزوده شود.با ترغیب مردم به مشارکت در امر ساخت و ساز شهری علاوه بر پیش افتادن پروژه ها سود مطمئنی به شرکت های مجری و مردم خواهد رسید.

در این مقاله برنامه ها و تلاش های بنگاه های ساخت و ساز وشرکت های مشاوره در امر جلب مشارکت مردم محله ی آبکوه که یکی از محلات فرسوده شهر مشهد میباشد پرداخته شده است.روش تحقیق میدانی و کتابخانه ای میباشد.

مقدمه

نیمه دوم قرن گذشته بار دیگر شاهد تنزل چشمگیر کیفیت و سرزندگی بسیاری از بافتهای شهری دنیا و به تبع آن وجود بافتهای فرسوده بسیار در شهرها بودهایم .از جمله مهمترین مواردی که باعث ضرورت توجه به مسأله بافت های فرسوده می شود تاثیر بسزایی است که این بافت ها بر مسائلی همچون :مسائل جمعیتی و اجتماعی، مسائل اقتصادی، مسائل زیرساختی و خدمات شهری، مسائل زیستمحیطی و مسائل کالبدی میگذارند.

بخش اعظم بافت های فرسوده به لحاظ استفاده از مصالح ساختمانی قدیمی و ارزان قیمت از نظر استحکام کالبدی در برابر حوادث طبیعی بسیار آسیبپذیرند و با نابسامانیهای کالبدی بسیار مواجهاند .این بافت ها به سبب وجود مشکلات بسیار و وجود بناهای خالی از سکنه و مخروبه، از درجه امنیت پایینی برخوردارند .علاوه بر این از طرفی امروزه بهبود و ارتقا سطح دانش و آگاهی شهروندان نسبت به گذشته بر حس آنها از محیط تاثیر میگذارد و حتی ساکنان کم درآمد محروم از مزایای اجتماعی موجود جامعه هم خواهان تغییر می شوند، و این تغییر در صورتی که تنها با تصور کردن خواست و نیاز شهروندان بدون مشارکت مردمی در طراحی صورت گیرد از جانب آنها به صورت کامل پذیرفته نخواهد شد و فقط به اتلاف هزینه و وقت سازمان های تهیه کننده طرح ها می انجامد . بنابراین واقعیت، بکارگیری مشارکت مردمی در فرآیند طراحی شهری و خصوصا در بافت های فرسوده به دلیل ویژگی های خاص چنین بافت هایی امری غیر قابل اجتناب به نظر میرسد.

با این توصیف، نوشتار حاضر با تعیین روشهایی در زمینه دخیل کردن مردم در فرآیند طراحی شهری و بیان فرآیند تهیه اسناد فرآیند » طراحی شهری مشارکتگرا میتواند راهگشای تکمیل فرآیند های طراحی شهری موجود و تدوین فرآیندی تحت عنوان به عنوان راهکاری مناسب در جهت ایجاد پروژههایی تحققپذیر در بافت های فرسوده باشد « .طراحی شهری مشارکت گرا مفاهیم و تعاریف مشارکت به منظور شناخت بهتر مفهوم مشارکت ابتدا فهرست وار به تعاریفی از آن اشاره می کنیم:

-کمیسیون اسکفینگتن 8 در انگلستان مفهوم مشارکت را چنین بیان می کند : مشارکت سهیم شدن مردم در تدوین سیاست ها و . - Cullingپیشنهادهاست

-در لغت نامه دهخدا مشارکت این گونه تعریف شده : مشارکت یعنی شرکت کردن.

مشارکت عمومی در شهرسازی ابزاری است که - : » دایره المعارف برنامه ریزی شهری مشارکت عمومی را این گونه تعریف کرده است « بوسیله آن اعضای جامعه قادر می شوند تا در تدوین سیاست ها و طرح هایی شرکت کنند که بر روی محیط زندگی آنها مؤثرهستند - حسینی1382 احساس تعلق به گروه و شرکت فعالانه و داوطلبانه در آن - »

مشارکت فرایندی است که طی آن فرد از طریق به طور ارادی به فعالیت اجتماعی دست م ییازد .و مشخص بودن آمال و اهداف مشارکت کننده از رهگذر آگاهی وی نسبت به عواقب کنش خویش میرسد - کائوتری - - مشارکت درگیری ذهنی و عاطفی اشخاصی در موقعیتهای گروهی است که آنان را برمیانگیزد تا برای دستیابی به هدف هایگروهی یکدیگر را یاری دهند و در مسئولیت ها شریک شوند -  

-مشارکت مشمول درگیری تمام عیار مردم در کلیه مراحل برنامه ریزی، طراحی، ساخت ابزارهای توسعه به منظور بهبود وضعیت و بهره گیری از توان نهفته مردم در قالب یک سازمان جمعی، توسط سازو کارهای همیاری و خودیاری توأم با در نظر گرفتن خواست هها و تمایلات و علایق آنهاست .بنابراین مشارکت مردم در تهیه طرح های توسعه شهری، فرآیند مداخله مستقیم مردم در تعیین اهداف،سیاست ها، شناسایی نیازها و تدوین برنامه ها و تصمیماتی است که محیط زندگی آنها را متأثر می سازد

. در واقع مشارکت، م ردم را با امکانات و محدودیت های پیرامون خود آشنا می کند .مردم با مشارکت یاد می گیرند که نه بصورت افراد مجزا و تنها، بلکه در قالب گروه های اجتماعی کار کنند و قدرت بالقوه خود را در سطوح گوناگون به منصه ظهور برسانند

-مشارکت عبارت است از حساس سازی مردم و در نهایت افزایش پذیرش و توانایی آنان برای پاسخگویی به برنام ه های توسعه از طریق درگیرکردن آنان با تصمیم گیری، اجرا و ارزشیابی برنامه ها، بر اساس تلاش های سازمان یافته خواهد بود که بعد اجتماعی آن ریشه در ساخت و روابط گروهی در سطوح محلی و ملی دارد و مبتنی بر یک فرآیند است، فرآیندی که طی آن اطمینان و همبستگی میان مردم برقرار می شود و در این چارچوب مشارکت عنصری پویا، کیفی و تا حدودی غیرقابل پیش بینی و دگرگون کننده خواهد بود

- مضمون اصلی مشارکت را افزایش قدرت و اختیار شهروندان در تصمیم گیری تشکیل می دهد و با تحقق آن، توازن میان شهروندان و دارندگان قدرت برقرار میشود

در واقع با در نظر داشتن تعاریف مطرح شده و از دیدگاهی دیگر، میتوان مشارکت را همان درگیری داوطلبانه مردم در ساخت و اخذ تصمیماتی که به طور مستقیم زندگی آنها را تحت تأثیر قرار میدهد بیان کرد .به عبارتی ، مشارکت درگیری تمام عیار مردم در تمامی مراحل برنامهریزی، طراحی و ساخت و ساز به منظور بهبود وضعیت اسکان است و بهرهگیری از توان نهفته مردمی در قالب سازمانی جمعی توسط سازوکارهای همیاری و خودیاری توأم با در نظرگرفتن خواستهها، تمایلات و علایق آنها است.

مفهوم طراحی شهری مشارکت گرا

در چند دهه اخیر بیشتر شهرسازان بر این مطلب که تخصص طراحی شهری عملی فراگیر و میان تخصصی است و در هنگام دخالت در هر نوع بافت شهری تلاش می نماید تا ارتباط منطقی و عملی کارآمدی را میان تمامی نیروها و عوامل دخیل و تاثیرگذار بر تحولات شهری در آن منطقه ایجاد نماید اتفاق نظر دارند .در حقیقت طراحی شهری حلقه مفقوده فی مابین برنامه ریزی شهری، معماری و اجراست که نه تنها م یبایست بدان توجه بیشتری گردد بلکه باید ویژگ یهای آن با موضوعات جدید پیش روی متناسب سازی شود.

به معنای دخیل کردن مردم در طرحها و اعمال نظرات و خواست آنان را در طراحی شهری « مشارکت » حال اگر بخواهیم مفهوم را اینگونه بیان کرد :طراحی شهری مشارکتگرا، روشی است جامع « طراحی شهری مشارکتگرا » وارد کنیم در این صورت میتوان از تهیه، اجرا و نظارت همزمان بر طرح ها و پروژه های شهری با مشارکت های مردمی در سطوح مختلف فرآیند طراحی شهری که تلاش مینماید،

همگام با مطالعه و تهیه طرح با شناخت ظرفی تهای اجتماعی شرایط جامعی را جهت مشارکت شهروندان فراهم آورد .در این شیوه مردم در بطن فرآیند طراحی شهری قرارگرفته و از وزنی مساوی با طراحان و تصمی م گیرندگان برخوردار می شوند . و بواقع مردم همانند طراحان، عقاید خود را با اتکاء بر روش ها و تکنیک های مشارکتی اعلام و در جهت تحقق آنها تلاش میکنند.

بدین سان طراحی شهری مشارکتگرا فرآیندی است که در آن متخصصین طراحی شهری دانش خود را به زبان ساده به مردم انتقال داده و مردم نیز درک خود را از محیط و اقدامات مؤثر برای تغییرات محیطی، اعلام نموده و در نتیجه طرح های مناسب و اجرایی تدوین میگردد . ضمن آنکه این روش، ترتیبی منطقی از فعالیت ها و رویدادها را به وجود م یآورد که طراحان و ساکنین را با تعامل و مشارکتی دوسویه از درک و شناسایی مشکلات به حل آنها هدایت میکند.

اسناد فرآیند طراحی شهری مشارکتگرا در بافتهای فرسوده

در تدوین اسناد فرآیند طراحی شهری مشارکتگرا در باف تهای فرسوده که در شکل شماره یک آمده است، ب ه بررسی و تکمیل فرآیندهای موجود طراحی شهری پرداخته شده و مراحلی در جهت مشارکتی شدن به آن افزوده شده است .با توجه به این امر فرآیند تدوین شده شامل مراحل زیر است:

الف -انجام مطالعات اجتماعی

همچنان که در ابتدای هر پروژه بررسی برنامهریزیهای عمرانی و کالبد شناسی انجام شده برای هر محله توسط طراح صورت می گیرد، استفاده از طرح های اجتماعی تهیه شده برای هر محدوده نیز در اولویت قرار داشته و پیش از ورود به محله، طراح شهری بایستی مطالعات و طرح های اجتماعی را که توسط تیم مجرب و متخصص در این امر تهیه شده است جهت آشنایی با شرایط اجتماعی محدوده به دقت مطالعه کند .همچنین بهرهگیری از تخصصهای زیربط از جمله علوم رفتاری - اجتماعی، سبب برخوردهای واقع- گرایانهتر در حل معضلات و طراحی محدوده خواهد شد.

ب -افزایش و تولید سرمایه اجتماعی

اصلیترین کار برای جلب مشارکت و سرعت بخشیدن به فرآیند طراحی بافتهای فرسوده افزایش و تولید سرمایه اجتماعی است.

اجرای طرح های مؤثر در تحریک اعتماد ساکنین و در پی آن حفظ این اعتماد تا مراحل پایانی پروژه از جمله اقدامات تاثیرگذار بر افزایش و  تولید سرمایه اجتماعی در اینگونه بافتها است که شرح مختصری برای آنها در ادامه مطلب آمده است. نخست

-اجرای طرح های مؤثر در تحریک اعتماد ساکنین

برای ورود به هر محله پیش از هر کاری جلب اعتماد اهالی از اهمیت ویژه ای برخوردار است .خصوصاً در مورد محل ه هایی که از قبل زخمی طرح های دیگر مشابه و موازی بوده اند .برای این کار میتوان از روش های گوناگونی استفاده کرد که ازجمله آنها نخست، شناسایی و به کار گیری چهر ههای معتمد محلی و یا گروههای خاص مورد توجه قشرهای مختلف مردم و استفاده از آنها در جذب اعتماد اهالی - قمری و شریفنژاد - 1387 و دوم، استفاده از پتانسیل های مذهبی و تاریخی موجود در بافت های فرسوده با پیشینه روستایی برای جلب مشارکت مردم است -

علاوه بر اینها، آموزش و درونی کردن ارز شهای مشارکت به عنوان روش سوم پیشنهادی میتواند تا حد زیادی موثر واقع شود، چرا که اگر از طریق آموزش بتوان ارزش های مشارکت را برای افراد درونی ساخت، آنگاه می توان امید بیشتری به انجام پروژههای طراحی شهری مشارکتی داشت.

دوم -اجرای طرح های مؤثر در حفظ اعتماد ساکنین پس از جلب اعتماد اهالی حفظ این اعتماد تا پایان پروژه از اهمیت ویژه ای برخوردار است .بنابراین به منظور حفظ اعتماد ساکنان بافت تا اجرای کامل طرح مشارکتی تهیه شده و تحقق طراحی شهری با مشارکت ساکنان، لزوم توجه به عواملی که در ادامه خواهد آمد میتواند تا حد زیادی در حفظ اعتماد ساکنین کارگشا باشد.

اولین عامل موثر بر حفظ اعتماد ساکنین است، به دلیل اینکه از یک طرف مردم ساکن در باف ت های « برنامه ریزی زمانی مناسب» فرسوده با پیشینه روستایی بیشتر از اقشار ضعیف جامعه به لحاظ اقتصادی هستند و از طرف دیگر این طرح هامستقیماً با املاک مردم یا بهتر بگوییم آنچه آنها از آن به عنوان تمام دارایی خود نام می برند، سرو کار دارد .بنابراین حفظ اعتماد محلی و مشارکت مردمی در طراحی شهریخصوصاً در مقیاس کلان، دارای اهمیت بسیار زیادی است .بنابراین، چنین طرح هایی بایستی در یک زمان از پیش تعیین شده و با برنامه ریزی مناسب به اجرا درآیند.