بخشی از مقاله
چکیده:
در سالهای اخیر با توجه به تحولات سریع علمی و فنی و به تبع آن دگرگونی در ساختار کالبدی ،اقتصادی و اجتماعی شهرها و همچنین مطرح شدن نظریه توسعه پایدار شهری، اهمیت نوسازی واحیاء بافتهای فرسوده و ناکارآمد بیش از پیش مشخص می گردد. شکل گیری بافتهای شهری وتغییرات فیزیکی صورت گرفته در گذر زمان درواقع انعکاس و تصویری از مجموعه علل اجتماعی،اقتصادی، انسانی و طبیعی بوده که در یک قلمرو جغرافیایی ظهور و بروز پیدا می نماید.
در طول دهه های اخیر اثر بخشی و تقابل عوامل اقتصادی – اجتماعی و جمعیتی بر یکدیگر ، ضمن تغییر در فضای ساخته شده شهری، نواحی اطراف را نیز در مقیاسی وسیع با سیمایکاملاً جدید فضای کالبدی شهر افزوده و بدین ترتیب تعادل و پیوستگی سنتی فضای کالبدی و نقش عناصر مهم آن در هم شکسته شده است. نهضت نوسازی و ساماندهی بافت های فرسوده شهری ، به مفهوم یک خیزش عمومی برای نوسازی واحدها و محلات فرسوده شهری است . این خیزش عمومی در صورتی تحقق می یابد که بستر آن فراهم و پیش نیازهای آن تأمین شده باشد.
روش تحقیق در این مقاله با توجه به موضوع، اهداف و فرضیات تحقیق، به صورت کتابخان های، میدان مشاهده، مصاحبه و پرسش نامه است .با توجه به تجزیه و تحلیل داده ها، استفاده از نرم افزارهای مختلف مانند GIS, SPSS, Auto Cad نتایج تحقیق نشانگر آن است که کمبود امکانات، خدمات شهری و تأسیسات زیربنایی سبب مهاجرت ساکنان بومی به مناطق دیگر شهر شده و باعث منفی شدن نرخ رشد جمعیت بافت، طی سال های اخیر شده است و از طرف دیگر به خاطر وضعیت اجتماعی - اقتصادی ساکنان بافت، سبب شده تا روند بهسازی و نوسازی درون بافت کند شود، که این عوامل سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت شده است.
مقدمه:
یکی از مشکلات اساسی کشور ، فرسودگی بخشی از بافت های شهری و روستایی است . برابر بررسی های به عمل آمده به طور متوسط قریب به 10 درصد سطح شهرها ، با توجه به شاخص های تعیین شده توسط شورای عالی معماری و شهرسازی کشور شامل بافت های مزبور است . سطح وسیع مزبور ، حجم سرمایه گذاری بسیار بالای مورد نیاز آن ، هیچ گزینه دیگری به جز جلب مشارکت فکری ، مالی و توان اجرایی مردم و بخش خصوصی را فراروی دولت و شهرداری ها قرار نمی دهد. ضمن اینکه بنا به سیاست های اصولی اساساً وظیفه دولت راهبری ، ساماندهی و حمایت از عملیات بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری و روستایی و ترویج موضوع بین مردم ، بخش خصوصی و شهرداری هاست.
توسعه کار مشترک و ایجاد انرژی جمعی حاصل از مشارکت مالکان و ساکنان محلات فرسوده شهری و روستایی راهبرد اساسی است که باید بیش از پیش مورد توجه دولت مردان و شهرداری ها ، قرار گیرد. بافتهای فرسوده شهری در فرآیند زمانی طولانی مدت شکل گرفته و تکوین یافته و امروزه در محاصره تکنولوژی عصر حاضر و توسعه شهری جدید گرفتار شده است. اگرچه این بافت در گذشته به مقتضای زمان دارای عملکردهای منطقی و سلسله مراتبی بوده ولی امروزه از لحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده و آن گونه که باید و شاید نمی تواند جوابگوی نیاز ساکنین خود باشد. زندگی در چنین مکانهایی با افسردگی، اغتشاش، هرج و مرج و فقدان مشارکت اجتماعی همراه است و دریک کلام زندگی سالم شهری جریان ندارد.
براین اساس یکی از ضرورتهای مهم شهر و شهرنشینی عصر حاضر بهسازی و نوسازی این بافت های شهری است. موضوع بهسازی بافتهای فرسوده شهرها در یکی دو دهه اخیر مورد توجه برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گرفته و کم و بیش اقدامهایی هم در این زمینه انجام شده است ولی می توان ادعا کرد که خارج از روح سود جویانه که در اکثریت طرح های بهسازی و نوسازی شهری حاکم بوده، اکثر آنها به سرانجام نرسیده و با مشکلات زیاد و توقف های طولانی روبرو بوده اند. از مشخصات این بافت ها به خصوصیاتی چون ریزدانگی بناها، عرض کم معابر، قدمت بالای ابنیه، غیر مقاوم بودن آن ها، متروکه شدن برخی از ساختمان ها، امکان جابجایی جمعیت و فعالیت ها، جایگزینی فعالیت های ناسازگار، توان مالی پایین ساکنین و خدمات رسانی ضعیف می توان اشاره کرد.
برای انسجام بخشی و نظام مند ساختن بافت های شهر که به دلایلی چون عدم توجه لازم مدیریت شهری و یا رشد سریع شهر، در حال تخریب و فرسودگی است. مدیریت شهری می تواند با شناخت نیازها، تنگناها، توان ها و فرصت های احیای بافت فرسوده از طریق تشریک مساعی و توانمندسازی ساکنین به ایجاد محیطی شایسته برای سکونت ساکنین محلی اقدام نماید. احیای بافت های فرسوده می تواند ارزش کالبدی را ارتقاء داده و رغبت شهروندان به سکونت در آن افزایش دهد. امروزه با رشد روزافزون شهرنشینی، مشکلات شهری بیش از هر زمان دیگری دامنگیر شهرهای کشور گردیده است، این مشکلات با تأثیر گذاری بر تمامی جنبه های شهرنشینی، روابط منطقی زندگی شهرنشینی را نابسامان نموده است و کیفیت کلی و قابلیت زندگی در آن ها را به شدت کاهش داده و زمینه ناپایداری در آن ها را فراهم کرده است.
بافت فرسوده شهری یکی از عوامل موارد مطرح در کلیه شهرهای کشور است که هر کدام متناسب با شرایط انسانی و طبیعی خود نیازمند مداخله و اصلاح است، از آنجایی که بافت فرسوده در اکثر شهرها هسته اولیه شکل گیری شهر را شامل می شود این امر موجب اختلال در شکل گیری ارتباط و وحدت فضایی بین بخش مرکزی، بخش میانی و بخش پیرامونی می گردد، بافت فرسوده به دلایلی همچون مرکزیت همیشگی برای وحدت بخشی به پیکره شهر، دارای اهمیت خاصی است که این امر زندگی سالم و روان را در یک شهر تضمین می کند، یکی از موضوعات قابل مطالعه در جهت شناخت شهر و نحوه شکل گیری آن، مطالعه بافت قدیم شهر است، لذا برای هرگونه حرکت عمرانی، نخستین گام شناخت بافت قدیم شهر می باشد.
ایران و جهان دستخوش تغییرات گسترش شهری شده و تداخل سبک ها و شیوه های معماری در آن باعث ناهماهنگی بسیاری در چهره آن و فرسوده شدن این بافت شهری شده است .به غیر از مشکلاتی که در روند احیا و نوسازی بافت فرسوده مشهد اختلال ایجاد می کنند خطراتی نیز همواره جان مردم ساکن این منطقه را تهدید میکند که از این جمله می توان به نامقاوم بودن این منطقه در برابر حوادث طبیعی از جمله زلزله اشاره کرد.
فرضیات تحقیق:
-به نظر می رسد که کمبود خدمات و امکانات شهری در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت شده است. -به نظر می رسد که وضعیت اقتصادی- اجتماعی ساکنان در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن بافت شده است.
روش تحقیق:
در این تحقیق سعی بر آن است تا با توجه به نقشه های موجود از بافت و مشاهدات میدانی به ارائه راهکارهایی در حفظ و احیای این بافت پرداخته شود.تحقیق انجام شده به صورت کتابخانه ای و میدانی انجام شده است
تعاریف و مفاهیم:
نوسازی: یعنی باز گرداندن حیات مجدد به بنا یا فضا و احیا، با تاکید بر تغییر شکل فضا یا مجموعه شهری است - - smith,1996:85 نوسازی زمانی انجام می شودکه فضای شهری، مجموعه و یا بنا از نظر عملکردی فعال هستند، ولی فرسودگی کالبدی سبب کاهش بازدهی و کارآیی آن شده باشد - سیف الدینی، - 390:1389 بهسازی: به سلسله اقداماتی گفته می شود که به منظور ابقاء و بهبود کالبد و فضای شهر در کوتاه مدت صورت میگیرد. - مهدی زاده،. - 18:1380 در واقع بهسازی زمانی صورت می گیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حاد شده باشد - حبیبی و همکاران، - 47:1368 بافت فرسوده: مفهوم فرسودگی شهری را می توان تنزل شرایط 2اجتماعی، اقتص ادی و کالبدی بافت شهری دانست .
به طور کلی کاهش کارآیی هر پدیده ای، فرسودگی آن را در پی دارد .هنگامی که در محدوده ای از شهر، حیات آن به هر علتی رو به رکود می رود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می گیرد - رز ماری ، - 9:2005 عبارت است از بافت های شهری که وجود عوامل و عناصر مختلف در آن، کاهش ارزش های کیفی محیط زیست انسان را - از جنبه های کالبدی، عملکردی، زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی - فراهم می آورد و با نزول ارزش های سکونتی، نوسازی در بافت متوقف می شود و میل مهاجرت در جمعیت ساکن فزونی می یابد.
بازسازی: به معنای از نو ساختن است .بازسازی زمانی صورت می گیرد که در بنا، مجموعه یا فضای شهری، فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد. همبستگی و معنی داری :تحلیل همبستگی ابزاری آماری برای تعیین نوع و درجه رابطه یک متغیر کمی با متغییر کمی دیگر است که نوع رابطه به صورت مستقیم یا معکوس نشان می دهد، اما معنی داری در همبستگی؛ یعنی آیا بین دو متغییر رابطه همبستگی وجود دارد یا خیر.
ابعاد فرسودگی بافتهای شهری:
مراد از فرسودگی، ناکارآمدی و کاهش کارآیی یک بافت نسبت به کارآمدی سایر بافت های شهری است .فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت به وجود می آید. فرسودگی از ابعاد متعددی برخوردار است که با یک دیگر ارتباط و پیوند متقابل دارند، اما مهمترین ابعاد فرسودگی عبارتند از:
-فرسودگی کالبدی - سازه ای :فرسودگی که از افت کیفیت کالبدی بنا یا بافت ناشی می شود، که می تواند و عوامل مختلفی که سبب این نوع فرسودگی می شود شامل :عدم نگهداری بنا یا نگهداری نا مناسب و نامطلوب فضا.
-فرسودگی کارکردی :این نوع فرسودگی زمانی اتفاق می افتد که بافت برای کارکردی که به خاطرش طراحی شده، برای استفاده، مناسب نباشد.
-فرسودگی نسبی یا اقتصادی :در اغلب موارد، فرسودگی یک مفهوم مطلق نیست بلکه در ارتباط با سایر ساختمانها و گستره ها همیشه مفهومی نسبی دارد .بنابراین زمانی که مردم قدرت خرید و سرمایه داشته باشند ولی خارج از محدوده بافت تاریخی سرمایه گذاری کنند، در آن زمان است که مفهوم فرسودگی نسبی یا اقتصادی مطرح می شود و دلیل آن به خاطر این است که هزینه سرمایه گذاری در محله تاریخی بیشتر از نقاط دیگر است و برای سرمایه گذاری از جذابیت کمتری برخوردارند. بنابراین برای جلوگیری از فرسایش در هر نوع بعدف باید میزان پایداری را با انجام عمل مرمت در فضای شهری بالا برد و با افزایش پایداری، عمر فضای شهری بالا رفته و میزان دوام آن فزونی می گیرد.
فرآیند شکل گیری بافت فرسوده:
هر بافت تاریخی در شهر را می توان بافت فرسوده دانست، ولی هر بافت فرسوده، بافت تاریخی نمی باشد لذا دامنه شمول بافت تاریخی بیشتر از بافت فرسوده است و بافت تاریخی می تواند بافت فرسوده را در بر بگیرد. پس بر همین اساس، بافتهای کهن شهری و روستایی کشور نماد فرهنگ و تمدن ایران زمین، اسنادی از تاریخ، نمودهای محسوس هویت و تجربه نیاکان ما محسوب می شوند . این بافت ها در برگیرنده ارزش های معماری و شهرسازی و هویت ملی، نمایانگر خاطرات قومی و آثاری متعلق به تمامی نسل های حاضر و آینده کشور است که در عین حال جایگزین ناپذیر نیز هستند.
مشخصه های بافت های فرسوده درایران:
مطالعات اجتماعی در مورد مردم ساکن و مالک در بافت های فرسوده شهری ایران نشان می دهد در حدود % 70 افراد شاغل و ساکن در این بافت ها ملک شخصی داشته و اغلب بیش از 30 سال در این مناطق ساکن یا شاغلند . جابه جایی جمعیت دراین بافت ها خیلی کند صورت گرفته و جمعیت جابه جا شونده از دو خصوصیت برخوردارند، کسانی که از این نقاط به نقاط دیگر شهر مهاجرت می کنند نسل جدید و دارای سواد، شغل و درآمد بالاتری هستند و درست برعکس جمعیت جایگزین از حواشی و مناطق اسکان غیررسمی جایگزین ایشان می شوند لذا تعلقات اجتماعی در این مناطق بالاست و این تعلقات در نسل قدیمی تر که دارای سواد کمتر، مشاغل پایین تر و دارایی کمتر هستند بیشتر به چشم می خورد، این شاخصه ها مشارکت جویی، نوآوری و قدرت ریسک پذیری مردم این مناطق را کاهش می دهد .
