بخشی از مقاله
طراحی محله با تاکید بر مفاهیم کالبدي شهرسازي ایرانی (نمونه موردي: ساربان محله شهر بجنورد)
چکیده
شهرهاي قدیم ایران عموماً از ساختاري تا حدودي مشابه تبعیت می کنند. این ساختار شامل اجزائی چون محله ها، مسجد جامع، بازار، ارگ حکومتی، میدان و تکیه است و به مثابه یک کل مرکب از اجزا به صورت محلات و مرکز شهر می باشند که در آن هر محله به صورت واحدي اداري، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادي و دینی جزئی از شهر محسوب می شده است. محله هاي شهري در ایران در طول تاریخ تحولات بسیاري را تجربه کرده اند به طوري که امروزه شکل و کارکرد محله هاي شهري قدیم کاملا متحول شده و ساختار سنتی محله و سلسله مراتبی که در ارتباط با سایر بخش هاي شهر داشت بر هم خورده است. امروزه تحول محلات بیشتر تحت تأثیر عامل اقتصادي بوده و عوامل اقلیمی و فرهنگی کمتر مورد توجه طراحان و مدیران شهري قرار گرفته است. لذا این کم توجهی سبب ایجاد محلاتی با الگوهاي تقریباً یکسان در شهرها و اقلیم هاي مختلف ایران شده است. که شهر بجنورد نیز از این مسئله مستثنا نبوده است؛ ساربان محله علاوه بر بافت فشرده محله با کوچه هاي تنگ و باریک و پر پیچ و خم قدیمی نمونه اي بر جاي مانده از مفاهیم و اصول شهرسازي در دوره پیدایش ساربان محله و شهر بجنورد است. که اکنون ساختار آن دچار آسیب و فرسودگی شده است.
پژوهش حاضر با به کار گیري مشاهدات ساختارمند ، بازدید سایت و تحلیل گرافیکی (عکسی) اقدام به بازطراحی ساربان محله بجنورد با بهره گیري از اصول و مفاهیم کالبدي شهرسازي ایرانی خواهد نمود. اصول شهرسازي ایرانی جهت بازطراحی محلات شهري داراي ابعاد متفاوتی می باشد که در این پژوهش تنها به معیارهاي محصوریت، تناسب، تباین و سادگی به کار رفته در شهرسازي سنتی ایرانی، پرداخته شده است. بنابراین لزوم توجه به احیاء ساختاري این محله بر اساس مفاهیم و اصول شهرسازي ایرانی موجب می شود تا محله مجددا فرمی منسجم به خود گرفته و هویت سابق را باز یابد.
واژه هاي کلیدي: طراحی محله، شهرسازي ایرانی
مقدمه
شهرهاي قدیمی ایرانی عموماً از ساختاري تا حدودي مشابه تبعیت می کنند. این ساختار شامل اجزائی چون محله ها، مسجد جامع، بازار، ارگ حکومتی، میدان و تکیه بوده است. که به مثابه یک کل مرکب از اجزا به صورت محلات و مرکز شهر می داند که در آن "هر محله به صورت واحدي اداري، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادي و دینی جزئی از شهر محسوب می شده است".[1] شکل گیري بافت محله تحت تأثیر عوامل معین اجتماعی (قومی و مذهبی) عوامل اقتصادي (حرف و مشاغل ) و عوامل طبیعی ( شکل زمین ، چگونگی توزیع منابع آب و پراکندگی آن ) بوده است . لیکن موجودیت هر محله به عنوان یک پدیده زنده در بستر ارتباط متقابل و تنگاتنگ این عوامل با یکدیگر شکل گرفته است . [2]
نظام شهرسازي سنتی ایران بر مجموعه اي از ضوابط و قانونمندیهاي کهن، ولی نانوشته و غیرمکتوب، استوار بوده است .این قانونمندیها تلفیقی از خصوصیات اقتصادي ، ویژگیهاي محیطی و جهان بینی یا منظري از هستی بوده که پیش روي انسان قرار داشته است و بر اساس آنها، در شهرسازي به عواملی همچون عامل آب، عامل دفاع، وحدت عملکردي کارکردها و انواع جدایی گزینیهاي فضایی، کارکردي و طبقاتی توجه شده است.
در دهه هاي اخیر، با تغییرات شگرف ساختار فضایی محله هاي شهري از نقش سیاسی، اجتماعی و اقتصادي آنها کاسته شده و نارسایی هایی چون آلودگی هاي زیست محیطی، بیکاري، فقر، حاشیه نشینی، بدمسکنی، آسیب هاي اجتماعی روانی و فرهنگی ، به ویژه اتلاف سرمایه هاي مادي و معنوي، را به همراه داشته است.[3]
قرار گیري ساربان محله در محدوده بافت فرسوده شهر بجنورد و دارا بودن عناصر با ارزش معماري و شهري نشان از پتانسیل هاي طبیعی و مصنوع بسیاري در جهت بهره بردن از اصول و مفاهیم شهرسازي ایرانی در طراحی آن براي معاصرسازي این محله قدیمی می باشد که متأسفانه به این پتانسیل ها توجه چندانی نشده است. و عدم بهره گرفتن از این اصول در معاصرسازي و ترمیم بافت فرسوده این محله تاریخی و همچنین عدم استفاده از الگوي طراحی آن به عنوان راهنماي طراحی محله هاي جدید می باشد ، که مسائل و مشکلات زیادي را به همراه داشته است لذا این پژوهش سعی به شناخت اصول شهرسازي ایرانی و ارائه طرح هایی مطابق این اصول براي ساربان محله بجنورد نماید.
روش تحقیق: در این بخش از تحقیق با استناد به روش هاي معتبري که در حوزه طراحی وجود دارد، روش مورد استفاده پژوهش در راستا دستیابی به مطالعات مورد نیاز از 3 روش مشاهده ساختارمند ، بازدید سایت ، تحلیل گرافیکی (عکسی) به منظور
بازطراحی ساربان محله بجنورد با بهره گبري از اصول و مفاهیم کالبدي شرسازي ایرانی استفاده خواهد شد.
سابقه و پیشینه موضوع: مطالعات انجام گرفته در موضوع مورد بحث، تحقیقات و تألیفاتی است که در راستاي مفاهیم شهرسازي ایرانی و همچنین ارائه اصول و معیارهاي شهرسازي ایرانی براي طراحی ساختار شهر ها و محلات صورت گرفته است. در ذیل به تعدادي از مطالعات انجام شده اشاره می گردد.
سید حسین بحرینی سال 1374 در کتاب زبان طراحی شهري به ارائه اصول و قواعدي که از خصوصیات فرهنگی _ ارزشی جامعه نشات گرفته است اشاره نمود که تأثیر فرهنگ بر اصول طراحی[4] منتج از پ÷وهش حاصل نیز می تواند از نقاط مشترك این دو پژوهش باشند همچنین دکتر محمود توسلی در تالیف کتاب اصول و روش هاي طراحی شهري و فضاهاي مسکونی در ایران- جلد اول در سال 1376 به شناخت از اصول و معیارهایی که در طراحی فضاهاي شهري در گذشته وجود داشته اند و اصولی که به کیفیت محیط هاي شهري منجر می شده اند دست یافتند.[1] سال 1382 سید محسن حبیبیبا تالیف کتاب چگونگی الگو پذیري و تجدید سازمان استخوان بندي محله به ارائه معیار هایی براي تجدید استخوان بندي و ساختار محلات با استناد به ساختار محلات سنتی پرداخت [5] محمد کریم پیرنیادر کتاب سبک شناسی معماري ایرانی به بررسی و معرفی اصول معماري و شهرسازي ایران پرداخته[6] که با اصول معماري و شهرسازي ایران در این پژوهش وجه اشتراك دارند از دیگر پژوهش هاي انجام شده نیز می توان به تالیف هاي جهانشاه پاکزاد، جان لنگ، علی آذر- دکتر کریم حسین زاده دلیر و محمد نقی زاده به ترتیب با عناوین مبانی نظري طراحی شهري، طراحی شهري، ساماندهی و بهسازي محلات سنتی با استفاده از رویکرد شهرسازي جدید و تحلیل و طراحی فضاهاي شهري در سالهاي 1385 الی 1389 به نتایجی به ترتیب از قبیل شرح عوامل موثر در ارتقاء کیفیت فضا و همچنین در ادامه این مطالعات ، ارائه دستور العملها و ضوابطی که از آن به عنوان راهنماي طراحی فضاهاي شهري در ایران[7]؛ ارائه چهارنوع کلی طراحی شهري و مجتمع را متشکل از مردم که باهم داراي تعاملند می داند اما محله را یک طرح کالبدي می داند [8]؛ تبیین اصول و معیارهاي طراحی محله در رویکرد نوشهرسازي و طراحی و احیاي محله با استناد به این اصول[9]؛ بر شمردن برخی از اصول و معیارهاي نظم دهنده به شهر اسلامی و توصیف و تحلیل مصادیق این اصول[10] که هر یک از این یافته ها خود به نوعی با موضوع پژوهش مرتبط و در همسو می باشند.
محله: مفهوم واژه محله می تواند از ابعاد مختلف تعریف شود. محله به مثابه سلول اصلی شهر سنتی در ایران سکونتگاه قوم، نژاد، مذهب یا فرقه اي خاص است.[11] اصول و عناصر تشکیل دهنده
محله در نظام سنتی، تحت تأثیر شرایط اقتصادي و اجتماعی و مبتنی بر شرایط توسعه درون زا بود که نقش غالب را فرهنگ سنتی ایفا می کرد.[12] و در بر گیرنده اجزا مختلفی نظیر مسجد، میدان محلی، بازار، آب انبار، تکیه و .... بودند که به صورت یک کل در نهایت براي شهر نقش نمایی می کردند.[13]
محله ناحیه مسکونی متشکل از چند واحد همسایگی همجوار است که همگی از تسهیلات و خدمات مرکز آن ناحیه بهره مند می گردند.[14]رابرت کوان در فرهنگ شهرسازي ، محله را » یک بخش از شهر ، فضاي اطراف برخی مکان هایا چیزها و قسمت شناخته شده اي از محیط شهر با کاربري مختلط می داند که با ساختار شهر رابطه تنگاتنگی دارد .[ 15] «
خصوصیات کالبدي محلهها: ویژگیهاي کالبدي محلات تابع عوامل مختلفی میباشد که مهمترین آنها را میتوان به قرار زیر می باشند :
-1 بافت
-2 وسعت
-3 شکل
-4 سیماي محله
-5 خصوصیات مرکز محله.
اصول و معیارهاي سازماندهی فضــاهاي شــهري ومحلــی درشهرهاي سنتی ایران
طراحی شهري با طراحی فضاهاي خارجی با عمومی ســروکار دارد . مفهوم فضاي خارجی و فضاي داخلی اساساً یکی اســت ، جــز اینکــه مقیاس این دو فضا فرق می کند. [1]
جدول .1 معیارهاي سازماندهی فضایی؛ نگارنده، 1393
شده ك هر یک از معیارهاي ارائه شد خود در برگیرنده شاخص ها و زیر معیارهایی می باشد که در باز طراحی ساربان محله بکار گرفته خواهند شد:
• محصوریت (فضایی): عناصر محصور کننده فضا، نسبت ارتفاع جداره به کف، میزان پیوستگی جداره فضا، رنگ مصالح جداره و کف
• تناسب (فضایی): نسبت توده و فضا، مقیاس انسانی
• تباین (ادراکی): تغییر در روشنایی فضا، پهن و باریک شدن فضا، تفییر در مقیاس فضا،نحوه بکارگیري و ترکیب رنگ و مصالح
• سادگی (ادراکی): سادگی ترکیب توده ساختمانی و فضا
معرفی محدوده مطالعاتی
ساربان محله مابین خیابان هاي شهید بهشتی ، هفده شهریور ، چهارشنبه بازار و سید جمال الدین اسد آبادي و بر روي تپه اي مرتفع و در بخش شمالی شهر بجنورد قرار دارد . این محله داراي بافتی کاملاً ارگانیک می باشد که عرض کم معابر و عدم نفوذپذیري و دسترسی سواره در آن باعث فرسودگی شدید کالبدي محله شده است. حداقل فضاي لازم را براي عبور و مرور فراهم آمده به دلیل فشردگی، و عدم وجود فضاي باز شهري در محله از ویژگی هاي محله می باشد.. کاربري بدنه هاي محله عمدتاً تجاري است و عمده تعداد طبقات محله یک طبقه می باشد و مصالح عمده ابنیه قدیمی محله نیز خشت و گلی با پوشش چوبی و سقف کاه گلی است و از استانداردهاي لازم مقاومت و ایستایی برخوردار نمی باشد ، هرچند که روند نوسازي ابنیه در این محله از حدود یک دهه قبل آغاز شده است ، ولی با توجه به توان اقتصادي ساکنین ، ادامه این روند نیز داراي کندي سرعت است . لازم به ذکر است که در وضع موجود و با آزادسازي بخشی از ابنیه به جهت احداث یک معبر جدید ، این محله
به دو پاره شمالی و جنوبی تقسیم شده است .[17]
معیارهاي پژوهش
با توجه به نظرات و شاخص هاي پیشنهادي صاحب نظران، تعداد 4
معیار به عنوان معیارهاي طراحی با توجه به بکارگیري این معیارها شکل .1 موقعیت ساربان محله در شهر بجنورد؛ نگارنده 1393
در نمونه موردي (ساربان محله) توسط نگارنده به شرح زیر برگزیده
یافته هاي حاصل از بازدید سایت
در بخش بازدید سایت 4 شاخص پهن و باریک شدن فضا ، تغییر در روشنایی فضا ، تغییر در مقیاس فضا و مقیاس انسانی مورد بررسی قرار گرفته است. در زیر به بیان یافته هاي حاصل از تحلیل هر یک از این شاخص ها پرداخته خواهد شد.
تحلیل مشاهدات بدست آمده از شاخص عناصر محصور کننده فضا
ناصر محصور کننده فضا در محدوده مورد نظر شامل کف، جداره هاي سخت مانند کالبد ساختمان ها و همچنین جــداره هــاي نــرم ماننــد درختان اطراف خیابان ها ، می باشد . در محدوده مورد مطالعه کــف معابر اکثراً از جنس آسفالت بوده و بر میزان محصوریت در فضــاهاي مختلف ساربان محله تأثیر گذار می باشد . همچنین در خیابان هاي اصلی محله عناصر محصور کننده فضا هم از نوع جداره هــاي نــرم و سخت می باشد . در مقابل در خیابان هاي فرعی و کوچه هاي بافت محله این عناصر بیشتر به صورت جداره هــاي ســخت و بــه صــورت کالبد ساختمان ها نمود یافته و در اکثر قسمت ها ارتفاع این جــداره ها با عرض مسیر برابر بوده و تناسب 1 : 1 و 1 :2 را پدید آورده اند . با قرار گیري در چنین کوچه هایی لبه بالایی جداره ها در زاویه دید بوده و احساس محصور بودن کامل را پدید آورده است.
تحلیل داده هاي بدست آمده از بازدید سایت مبتنی بــر شاخص تغییر در مقیاس فضا
طبق برداشت هاي به عمل آمده از محدوده مورد مطالعــه بــه دلیــل قدیمی و سنتی بودن بافت درونی محلــه تغییــر در مقیــاس فضــا از طریق پهن و باریک شدن معابر و تغییر در عرض فضاها ایجاد شــده است . همچنین گشایش هایی که در محل تلاقی مسیر ها با یکدیگر و تلاقی هایی که بین دو محله مجاور وجود دارد تغییــر در مقیــاس فضا ایجاد شده است . نگارنده به منظور ثبت برداشــت هــا و عکــس هاي مربوط به این شاخص با استفاده از تکنیک سریل ویژن استفاده نموده است . در رابطه با مقیاس انسانی در بافت ساربان محله، تناسب میان ارتفاع جداره ساختمان ها و همچنین مقیاس فضــاها و عــرض معابر در مقایسه با قد انسان می باشد . ارتفاع جداره ها در این معابر در حد 1 یانهایتاً 2 طبقه بوده که داراي تناسب با قــد انســان مــی باشد.
شکل .3 تحلیل شاخص مقیاس در سایت ساربان محله ؛ نگارنده 1393
