بخشی از مقاله
چکیده
گونهای خاص از اسکان های غیررسمی ادغام و ضمیمه شدن هسته های روستایی با سکونتگاه های شهری است که در نتیجه گسترش یافتن شهر در پیرامون آنها اتفاق میافتد. عدم برنامه ریزی مناسب و به هنگام در این گونه سکونتگاهها در راستای تغییر و تحولات اجتنابناپذیر شهرها باعث میگردد تا جریان توسعه در آنها متوقف شود و پیوند عملکردی مناسب با دیگر نقاط پیرامون برقرار نسازد. در اکثر موارد، سکونتگاههای این چنینی تداوم حیات خود را وام دار سرمایه اجتماعی و روابط اجتماعی بسیار قوی موجود در محل است، اما در بسیاری از سیاست های توسعه های جدید، در مواجهه با فرسودگی این سکونتگاهها شیوه دوبارهسازی و بازسازی کالبدی را پیش گرفته شده است و با درنظرگیری شاخصه های کمی، مبتنی بر الزامات اقتصادی از هویت محلی، مناسبات فرهنگی و اجتماعی کمتر یاد میشود.
در این مقاله طرح توسعه سکونتگاه مساله دار محله آبکوه، از محلات کهن با سابقه 300 ساله و نسبتا فرسوده شهر مشهد مورد بررسی قرار گرفته است. در سال های اخیر، تداوم فرسودگی کالبدی و عملکردی، فرسودگی اجتماعی و رواج فعالیت های غیرقانونی و بزهکاری را موجب شده است. مساله ای که از نگاه مسئولین شهری و مشاور تهیه کننده طرح محدوده، ضرورت رویکرد بازسازی را توجیه کرده است. این طرح با بی توجهی به سابقه طولانی سکونت افراد و روابط قومی- خویشاوندی مستحکمساکنین عملاً بارویکردی آمرانه روشی تخریبی را پیش گرفته است. این شیوه ی برخورد، با اعتراضات جدی جمعیت ساکن این سکونتگاه روبرو شده است.
راهپیمایی سکوت، اعلامیه های محلی، اعتراض به مقامات بلند پایه استانی و کشوری، جلسات هم اندیشی در مساجد محلی، همه و همه از نمونه های نارضایتی مردم و همبستگی اجتماعی آنها در اعتراض به نحوه مداخله ی طرح است. هدف این مطالعه، تبیین جایگاه مطالبات مشروع ساکنین این سکونتگاه مساله دار شهری در طرح نوسازی است و از طریق شناخت اهمیت این مطالبات در ارتقای مفهوم پایداری اجتماعی محقق شده است. در این راستا، با روش تحلیل محتوای کیفی بیانیه ها و شب نوشته های سکنه بافت به استخراج دیدگاه ها و مطالبات آنان پرداخته شده است و یافته ها را با اصول و چهارچوب مفاهیم پایداری اجتماعی و مشارکت مقایسه تطبیقی کرده و بر اساس آن سعی در ارائه راهکارهایی کاربردی شده است.
کلمات کلیدی: مشارکت ساکنین، مطالبات مردمی،توسعه پایدار اجتماعی،طرح های نوسازی شهری ، محله آبکوه مشهد
1.مقدمه
سیر تحول نظریات و روش ها و تجربیات طرح ریزی شهری سعی در انتظام بخشیدن به معضلات کالبدی، اجتماعی، اقتصادی شهرها در دهه های اخیر داشته حال اینکه به رغم برخورداری از برخی جنبه های مثبت نتوانسته اند در عمل پاسخگوی نارسایی هایی وضع موجود شهرها باشند. بومی نشدن محتوای طرح های شهری، تاکید طرح ها بر جنبه های کالبدی وعدم توجه شایسته به ابعاد اجتماعی، اقتصادی ،سیاسی و فرهنگی محیط شهری و همچنین عدم مشارکت مردم به عنوان تاثیر پذیرندگان اصلی طرح ها از نمونه عواملی است که ناکارآمدی طرح های توسعه شهری را در فرایند توسعه موزون شهرها به دنبال داشته است - پوراحمد و دیگران، . - 1385شکل گیری پدیده هایی چون اسکان های غیررسمی، محلات خودرو و هم چنین فرسودگی اجتماعی سکونتگاههای قدیمی مراکز شهرها توجه عمده برنامه ریزان و طراحان شهری را به منظور بخشیدن تحرک و دوباره زنده سازی بافت ها به خود جلب کرده است.
در توسعه های شهری اخیر بی توجهی نسبت به ساختار فضایی موجود در سکونتگاه های مساله دار و ایجاد ساختارهای جدید فضاییB عملکردی بدون بازتعریف معادل های فضاییB عملکردی موجود موجبات باز تولید فرسودگی و گمشدگی بافت های موجود را فراهم کرده است. هدف این مطالعه، تبیین جایگاه مطالبات مشروع ساکنین سکونتگاه های مساله دار شهری در طرح های نوسازی است که از طریق شناخت اهمیت آن در ارتقای مفهوم پایداری اجتماعی انجام شده است. در این راستا نمونه موردی محله آبکوه مشهدبررسی گردیده است. محله قلعه آبکوه در مشهد را می توان مصداق بارزی از یک سکونتگاه قدیمی با پیوند های مستحکم اجتماعی دانست که تحت تاثیر نبود نظارت لازم و برنامه ریزی ناکارامد دچار ناهماهنگی با ساختار فضایی جدید شهر مشهد شده و در یافتن بازتعریفی مناسب نیازمند الگوی مداخله مناسب است.
2.ضرورت مطالعه
ناهماهنگی ساختار فضایی قدیم با نیازها و فعالیت های امروزی باعث کاهش کارایی یک بافت نسبت به سایر بافت های شهری و تبدیل شدن به بافت های درخود - بافت های مجزا بدون ارتباط منطقی با سایر اجزا در شهر - می گردد. بزرگترین معضلی که سکونتگاههای مساله دار از آن رنج می برند، نبود تحرک اجتماعی و فاصله گرفتن از جریان رایج حیات اجتماعی شهر است که باعث شده فرصت نگهداری آنها توسط جریان خودجوش و پویای مردمی از بین رود و آنها را بیش از پیش نیازمند فعالیت ها و اقدامات کلان و دولتی کند که عمدتا بدون توجه به ساختارها و استعدادها موجود و تنها برای دستیابی به کلیتی از پیش تعیین شده صورت می گیرد - شایان و دیگران، . - 1 :1389
بسیاری از سیاست های توسعه در مواجهه با فرسودگی ها شیوه دوباره سازی و بازسازی کالبدی را پیش گرفته و به طور ناآگاهانه منجر به بازتولید فرسودگی و مهاجرت های درون شهری شده است. رویکرد دوباره سازی با انقطاع از آثار گذشته و نادیده انگاشتن لایه های فرهنگی و اجتماعی به دنبال ایجاد شرایط جدید با نگاهی کارکردگرا است که چنین نگرشی اضمحلال هویت محلی و ناپایدار شدن توسعه را به دنبال دارد. حل این معضلات و فائق آمدن بر ناکامی نگرش های کلان مقیاس و کالبدی برنامه ریزان شهری ضرورت الگو های مداخله با سیاست های پایدارتر را بیش از پیش روشن می سازد.
در برنامه ریزی و باززنده سازی سکونتگاه های مسئله دار بهره گرفتن از ابعاد سه گانه توسعه پایدار و عمدتا ابعاد اجتماعی پایداری در فرایند تداوم حیات در سکونتگاهها می تواند مثمر ثمر باشد. بهره جستن از سرمایه اجتماعی، حس تعلق و مشارکت ساکنان محلی ، بهبود تصویر ذهنی مردم و کاهش جرم و جنایت و بزهکاری اجتماعی از چشم اندازهای پایداری اجتماعی در بهسازی سکونتگاه های مساله دار است محله آبکوه قبل از توسعه فیزیکی شهر به صورت روستایی در فاصله 6 کیلومتری غرب مشهد قرار داشته و با تصویب طرح جامع در سال 1351 و تهیه طرح تفضیلی آن، اراضی بایر پیرامون قلعه در مسیر توسعه قرار گرفتند.
سکونتگاه قدیمی آبکوه با احداث محوری ارتباطی به دو قسمت شمالی Bجنوبی تقسیم شد که این محور به تدریج به یک محور ارتباطی B اقتصادی تبدیل گشت - مهندسین مشاور پارسوماژ،. - 110 :1387 اما بعد از این اقدام سایر پیشنهادات طرح تفضیلی اجرا نشد و به این ترتیب عدم وجود طرحی ویژه در دهه های اخیر باعث شد تا این محدوده همان الگوی روستایی خود را حفظ کندو به مرور زمان دچار فرسودگی کالبدی، مهاجرت افراد غیر بومی و تعارض در برقراری پیوند با حوزه های همجوار گردد - سعیدی رضوانی، . - 13851389/10 تصویب شد و با در نظر گیری طرح تفضیلی پیشنهادی 1354 - خازنی - تراکم ساختمانی زیاد و تعریف پهنه های تجاری در حاشیه خیابان دستغیب به منظور استفاده اقتصادی در دستور کار قرار گرفت - مهندسان مشاور فرنهاد، - 1390
.رویکرد مداخله در بافت بر پایه نوسازیB بهسازی با مشارکت مردم ساکن و سرمایه گذاران کلان برنامه ریزی شده - همان منبع . - 13: اما عملا با وجود تمایل مردم بومی آبکوه برای مشارکت و تعامل با مسئولین، دیدگاه غالب مالکین رسمی - آستان قدس و سازمان اوقاف - انتقال ساکنین این محدوده به محدوده های دیگر، واگذاری آن به افراد جدید و تفکیک قطعات متناسب با محدوده های پیرامونی است - سعیدی رضوانی، . - 78 :1385 چنین بازسازی کالبدی و دوباره سازی با نادیده انگاشته شدن سرمایه اجتماعی و روابط اجتماعی بسیار قوی و پایدار موجود در محله و به حساب نیامدن نقش ساکنین آبکوه که خود را بومیان محله آبکوه می دانند در جریان تصمیم گیری ها و رخدادهای محله عملا منجر به از دست رفت خاطره ها، هویت و رشد ناپایداری اجتماعی خواهد شد.
جهت گیری حداکثری اقتصادی B کالبدی با روش تخریب و پاکسازی بولدوزری به شکل یک مانع جدی بر سر راه توسعه پایدار مطرح بوده و لذا در ساماندهی سکونت گاه های غیررسمی چون محله آبکوه ضرورت ارتقا و اصلاح روش های برنامه ریزی برای نیل به توسعه پایدار و جلب مشارکت مردم و توجه به اثرات زیست محیطی و اجتماعی طرح های کارکردگرا را بیش از پیش آشکار می سازد.
