بخشی از مقاله
چکیده
انسان همواره رابطه ای نزدیک و مستقیم و بدون واسطه با محیط پیرامون خود داشته و در این رابطه متعادل و پویا، هم استفاده کننده از محیط، هم خلق کننده محیط و هم متاسفانه تخریب کننده محیط بوده است. توجه گسترده به اثرات نامطلوب ناشی از استفاده نامناسب و خارج از قاعده انسان از محیط اطراف خود، زمینه رشد و ترویج ایده ها و راهکار های مبتنی بر لزوم ارتقا کیفیت انسان ساخت محیط پیرامون را مطرح کرده است. در این بین و به منظور ارتقا کیفیت محیط در عرصه ها و فضاهای عمومی شهری، ارتقا کیفیت بصری- زیباشناختی این گونه فضاها از اهمیت بالایی برخوردار است. محور دید، یک عرصه یا پهنه سه بعدی است که از یک نقطه دید شروع و به سوی موضوعی شاخص یا کیفیتی بصری امتداد می یابد. این مقاله بر آن است تا نحوه ساماندهی محورهای بصری به سمت عناصر شاخص شهری و تاثیر آن بر کیفیت محیطی فضای شهری را بررسی نماید.
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش تحلیلی- مقایسه ای می باشد و در گردآوری اطلاعات از مطالعات کتابخانه ای استفاده شده است. معیار های تحقیق با توجه به بررسی های نظری تحقیق معرفی گشته و با استفاده از روش تحلیل محتوا مقایسه تطبیقی گشته است. در نهایت اصول، راهبرد ها و سیاست های قابل به کارگیری در شرایط محیطی اجتماعی کالبدی شهر ها ارائه خواهد گشت. نتایج حاصل از آن است که ساماندهی پهنه محور های دید به سوی نشانه های شاخص شهری، از یک سو تاثیر قابل توجه ای بر ارتقا کیفیت زیباشناختی- فرمی محیط فضاهای شهری داشته باشد و از سوی دیگر در فرایند تعامل میان انسان و شهر، به مثابه - فصل مشترک - این دو، زمینه ادراک، شناخت و ارزیابی محیطی شهروندان را فراهم می نماید.
کلمات کلیدی: محور دید، عناصر شاخص شهری، ارتقاء کیفیت محیطی، فضاهای شهری.
.1 مقدمه
امروزه با ظهور مدرنیسم و رشد شهر نشینی و همچنین حضور اتومبیل در عرصه های شهری، کیفیت عرصه های عمومی شهری دچار افت مطلوبیت شده است. شناخت ویژگی های مشترک محور های دید شاخص کاریست هدفمند تا در طراحی و ساماندهی این محور ها، عرصه های عمومی شهری را برای استفاده کنندگان از این فضا ها، قابل اندازه گیری کرده و فرصت مقایسه و سنجش کیفیت فضا های شهری و احراز هویت آن ها را برای شهروندان فراهم آورد. در این زمینه همچنین می توان از نقش تاثیرگذار محور های دید در مدیریت بصری شهری، ایجاد عرصه های عمومی شهری حضور پذیر و با هویت و تقویت پیوند معنایی و رابطه شناختی- ادراکی میان شهر و شهروندان از طریق تقویت حس جهت یابی نام برد.
.2 روش شناسی تحقیق
این پژوهش در رابطه با ساماندهی محورهای بصری به سمت عناصر شاخص شهری از طریق به کارگیری اصول حاکم بر طراحی هدفمند محور های دید و از نوع پژوهش های کاربردی است. بررسی سایقه، مصادیق، کلیات، تعاریف و چارچوب نظری تحقیق با کمک مطالعه اسنادی و کتابخانه ای بوده است. همچنین به منظور شناخت و ارائه اصول حاکم بر طراحی اگاهانه و هدفند محور های دید با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوایی مرور متون و استفاده از اسناد تصویری، به بازشناخت ویژگی های مشترک محور های دید شاخص جهان پرداخته شده و بعد از بررسی مبانی نظری و استخراج متغیر ها و معیار های مرتبط، به صورت توصیفی و تحلیلی، نتایج در قالب بیان شود.
2.1. مطالعه کتابخانه ای- اسنادی
- روش کتابخانه ای:
روش کتابخانه ای در تمامی تحقیقات علمی مورد استفاده قرار میگیرد ولی در بعضی از ان ها در بخشی از فرایند تحقیق یعنی مطالعه ادبیات و سوابق پژوهشی، از این روش استفاده میشود و در بعضی از ان ها موضوع تحقیق از حیث روش، ماهیتا کتابخانه ای است و از اغاز تا انتها متکی بر یافته های تحقیق کتابخانه ای است - حافظ نیا، - 196:1391 - روش اسنادی:در مطالعات کتابخانه ای اسناد گوناگونی مورد استفاده قرار میگیرد که در این پژوهش تنها از برخی از ان ها استفاده خواهد شد .این اسناد عبارتند از :کتاب ها ،مقالات ،مجلات سایت ها و سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای، اسناد و نشریه های رسمی دولتی، اسناد شخصی و خصوصی و آمارنامه ها - حافظ نیا، - 199:1391
3. مروری بر ادبیات موضوع
3.1.محور دید
در ادبیات و مبانی نظری طراحی شهری، مفهوم واژه محور دید یا محور بصری، با مفهوم واژگان مخروط بصری، کریدور دید و دید رو مترادف است. این مفهوم از نظر ریشه لغوی از دو واژه دید یا منظر و محور تشکیل شده است. فرهنگ انگلیسی اکسفورد در تعریف محور دید آن را خطی می داند که جهت و حرکت را نشان میدهد - پور جعفر، . - 43:1389محور عبارت است از یک خط، واقعی یا مجازی اغلب مستقیم، که عناصر در اطراف ان ساماندهی می شوند. همچنین وسیله ای ساده اما قدرتمند برای خلق نظم و ترتیب فضایی است و یکی از قدیمی ترین وسیله های به کارگرفته شده توسط تمدن های کهن است. محور وقتی توسط عناصرمحصور کننده اطراف، تقویت یا از نظر فضایی تعریف شود کارآمد تر و یا موثرتر خواهد بود. محور وسیله ای رسمی و تشریفاتی در طراحی است و میتواند نقش قوی در کنترل و انتظار عناصر متنوع داشته باشد.
این به واسطه این است که محور به تسلط بر سایر جنبه های سازماندهی در ترکیب گرایش دارد. در نتیجه هنگامی که جنبه های نمادین در طراحی وجود دارد، مانند منظر کلاسیک که در ان سلطه انسان بر طبیعت زمینه اصلی است، محور به عنوان وسیله مورد استفاده قرار میگیرد. گاهی برای جلب نظر از یک نقطه به نقطه ی دیگر میتوان از محور استفاده کرد - سایمون بل، - 193:1387کریدورهای دید، دیدروهایی هستند که از فضای عمومی به سمت کیفیت های محیطی وجود دارند. کریدور های دید در امتداد گشودگی های خطی شکل میگیرند و رو به سمت نشانه ها یا منظر استراتژیک یا نقاط شاخص و بعضا با کیفیت شهری دارند. این کریدور ها به دلیل این که امکان دید به نقاط کلیدی و شاخص را در سطح شهر فراهم می آورند نقش مهمی در خوانایی محل داشته و برای شهروندان امکان مشاهده و ادراک محیط را، خصوصا ضمن حرکت فراهم می آورند - مهندسین مشاور پارهاس ،. - 76:1381
خیابان ها وسیله ای مطلوب و آسان برای خلق محورند اما نمیتوان آن ها را محور واقعی دانست، مگر این که دارای یک نقطه شاخص یا کانونی باشد که چشم را به سوی خود بکشد - سایمون بل، . - 195:1387محور دید حاصل کنار هم قرار گرفتن ساختمان ها در اطراف یک فضای باز، عمدتا یک محور حرکتی مثل خیابان است به نحوی که ارتباط این ساختمان ها بوسیله یک محور خطی که در طول آن چشم انداز های کنترل شده ای وجود دارد. دید های محوری گاه توسط ردیف درختان نیز طراحی میشود. محور مورد نظر اغلب مستقیم الخط بوده و نقطه انتهایی آن ممکن است مسدود به عناصر طبیعی یا مصنوعی باشد و یا دید بینهایت - بسیار طویل - داشته باشد. شبکه های شطرنجی خیابان ها یا محوری شعاعی از رایج ترین الگوهای رایج دید های محور هستند - غفاری،. - 45:1380
اگر کیفیت مورد تایید عنصری مثل ساختمان باشد، یک مخروط دید غیرگسترده و باریک به آن عنصر موجب افزایش کیفیت بصری و تاکید بر آن میشود. ولی اگر کیفیت مورد اشاره عنصری چون خط آسمان یک شهر یا منظر طبیعی چون کوه باشد دیدی گسترده موجبات افزایش کیفیت بصری را فراهم می آورد. همچنین محور های دید خطوطی مستقیمی هستند که ارتباط بصری را بین دو نقطه نسبتا دور از طریق یک کانال ارتباط بصری و حداقل یک عنصر برجسته برقرار می سازد. این محور ها چارچوبی برای پایه گذاری یک شهر به خاطر سپردنی و تاریخی فراهم می آورند. این محور ها میتواند از عوارض طبیعی به شکل شگفت آوری استفاده کنند و به دنبال آن افزایش کیفیت بصری را فراهم می آورد - بحرینی . - 43:1377
.2.3 خاستگاه تاریخی محور دید
هر چند محور دید به عنوان خصوصیتی منفک از سیستم بینایی و مخروط دید انسان، به قدمت تاریخ پیدایش بشر میتواند سابقه وجودی داشته باشد، اما مورد توجه واقع شدن و تلاش جهت طراحی هدفمند آن را میتوان به دوره رنسانس اروپا در قرن پانزدهم میلادی نسبت داد. جایی که انسان عهد رنسانس فضا را در نگرش جدید خود درک میکند و با تاکید بر فرد و تجربه ی فردی، بر تصاویر ذهنی حاصل از روش جدید بازنمایی یعنی پرسپکتیو یک نقطه ای تاکید می ورزد. در واقع در دوره رنسانس است که ارائه تصویر دقیق از از بناهای تک و خود بسنده و جدا از محیط ارزش تلقی شده و محور دید وسیله و ابراز ارائه این تصاویر رابطه بین آن ها در شهر براساس فرمی صورت میگیرد که نتیجه طبیعی پرسپکتیو های یک نقطه ای منطقی و عملی در ذهن طراح است.
طراحی خیابان های مستقیم در دوره رنسانس که به عناصر پایانی ای شاخص انسان ساخت - چه از نوع بنا همچون کلیساها و چه از نوع مجسمه ای همچون فواره ها و ستون های یادبود - به عنوان کانون و مرکز ختم می شدند، دلیل این مدعا است - موریس، . - 81:1384 اما پس از رنسانس و در دوره باروک و تا انقلاب صنعتی؛ محور دید پایه و اساس نگرش معماران و شهرسازان این دوران در نظم بخش کالبدی به شهر ها بوده است. نقش محور های دید در سیستم شبکه محوری باروکی همچنین در طرح و اجرای پروژه های بزرگ شهرسازی آن دوران چون لویی چهاردهم و لویی پانزدهم در ورسای، پروژه پیتر کبیر در سن پیترزبوگ، پروژه سیکستوس پنجم در رم، پروژه محور شانزلیزه پاریس و طرح لانفان برای واشنگتن، موکد توجه جدی به محور های دید در این دوران است.
همچنین نقش محورهای دید در پروژه ناپلئون سوم و هاسمان برای ساماندهی پاریس در قرن نوزدهم میلادی غیر قابل انکار است. در این دوران برای آن که بناهای یادمانی ناپلئون را بتوان ضمن حرکت در جاده های مستقیم پاریس دید، کار احداث خیابان های جدید آغاز شد - موریس، . - 284:1384همچنین در مانیفست جنبش زیبایی شهر در قرن بیستم میلادی، که پایه و اساس طراحی محور های شاخص شهری چون کانبرا و دهلی نو است، نقش جدی محور دید در ساماندهی کالبدی- بصری شهر ها مورد تدقیق قرار گرفته است. در این مانیفست ازاصل لزوم احداث خیابان های محوری مشجر با نقاط متمرکز بصری، که به وسیله ساختمان ها به خوبی محصور شده اند، نام برده شده است - پور جعفر و دیگران، . - 13:1385
.3.3 جایگاه محور دید در مبانی نظری طراحی شهری
به منظور شفاف سازی جایگاه محورهای دید در مبانی نظری طراحی شهری، به بررسی جایگاه محور دید در رابطه با محیط - طبیعی و مصنوع - ، انسان، فرم شهر، ادراک محیطی، منظر شهری، سیمای شهر، نظام بصری، دید پی در پی، عناصر بصری، کیفیت های بین عناصر بصری، حرکت، زمان، راه و محور مورد مطالعه قرار گرفته است. در ادامه به منظور بازشناخت رابطه میان این مفاهیم و محور دید به معرفی اجمالی هر کدام از آن ها پرداخته میشود:
انسان
انسان در لغت به معنای بشر، مردم، آدمی زاده و ماخود است. از انس به معنای الفت گرفتن و بعضی گفته اند مانوس از نسیان است. نیز انسان نام است برای جسد معین و نفس معین که ساکن در آن جسد است - حجت، . - 56:1384 انسان موجودی است در محیط اما دارای ارزش های برتر از محیط، که موجب میشود انسان به طور دایم و مستمر در تعاملی پویا با محیط قرار گیرد. تعاملی که در آن انسان به وسیله حواس خود، اطلاعات ارسالی از پیرامون را دریافت میکند.
محیط
واژه محیط دارای معانی گوناگونی است که امکان رسیدن به تعریفی واحد را دشوار میکند. فرهنگ لغت اکسفورد در تعریف محیط آن را محدوده یا شرایطی تعریف میکند که هر پدیده یا موجودی در آن زندگی یا فعالیت میکند."محیط به هر آن چه در پیرامون وجود دارد و به صورت بالقوه با فرد در ارتباط قرار میگیرد، اطلاق میشود وهر چند که فرد امکان دریافت تمامی اطلاعات موجود را نداشته باشد. محیط تمامی اطلاعاتی است که از پیرامون ما، ارسال میگردد" - پاکزاد، . - 45:1385 این اطلاعات بالقوه میتوانند هم از محیط طبیعی و هم از محیط مصنوع ارسال شوند.
ادراک محیطی
ادراک را میتوان فرایندی هدفمند دانست که طی آن فرد به دریافت ارسالات محیطی میپردازد و برآمده از فرهنگ و ارزش های ساختاری حاکم بر جوامع بشری میباشد. در این رابطه ادراک محیطی فرایندی است که انسان داده ها و انگاشت های ذهنی لازم را از محیط پیرامون دریافت میکند. ادراک محیطی با شناخت انسان از محیط همراه است و بر این اساس نتیجه برهمکنش ادراک حسی و
