بخشی از مقاله
ارزیابی مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی محورهای ارتباطی استان آذربایجان شرقی
چکیده:
حمل و نقل به عنوان یک سیستم ارتباطی در زنجیره اقتصادی - اجتماعی کشوردارای نقش تعیین کننده ای است . اقلیم متفاوت در پهنه جغرافیایی وسیع کشور ایران به گونه ای است که در آن حمل ونقل جاده ای از جایگاه ویژه ای برخوردار است بر همین اساس بنابر اعلام آمار های رسمی بیش از 90 سهم حمل و جابجایی های کشور به حمل و نقل جاده ای اختصاص دارد . در این راستا یکی از با اهمیت ترین مباحث در حمل و نقل جاده ای بحث مجتمع های خدماتی - رفاهی است که به منظور رفاه حال مسافران و رانندگان جاده ای کشور بخصوص وسائط نقلیه ترانزیتی مجموعه هایی در فواصل منظم و بر اساس نیاز منطقه پیش بینی می شود .
این مقاله تحت عنوان" ارزیابی مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی محورهای ارتباطی استان آذربایجان شرقی" میباشد که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی با هدف پشتیبانی و ارائه خدمات بهتر و مناسب برای مسافران و رانندگان نسبت به تجزیه و تحلیل وضعیت موجود و نقاط ضعف و قوت مراکز خدماتی - رفاهی محورهای ارتباطی استان پرداخته است. جامعه آماری تحقیق، مجتمع های خدماتی - رفاهی واقع در محورهای ارتباطی استان میباشد.ابزارهای این پژوهش شامل منابع کتابخانه ای و اینترنتی بوده است . نتایج بررسی و پژوهش نشان می دهد که د ر اغلب موارد ، معیارها در مکانیابی مجتمع های موجود لحاظ شده و اما معیار اجتماعی - فرهنگی ، و موارد چشم انداز و ارزش زمین کمتر مورد توجه قرار گرفته است . همچنین از لحاظ عناصر خدماتی ،در مجتمع های ارزیابی شده بیشتر الگوها رعایت شده است . لیکن کمبودهایی نیز در مواردی مانند امکانات تفریحی ، مخابرات ، بخش اطلاع رسانی ، بخش درمانی و ملاحظات بهداشتی وجود دارد.
واژگان کلیدی : مکانیابی ، مجتمع های خدماتی - رفاهی ، ارزیابی ، سفر
-1 مقدمه
پیشینه تاریخی سرزمین کهن ایران بیانگر پیشتازی و سرآمدی ایرانیان در ساخت راهها و تاسیسات بین راهی می باشد و احداث کاروانسرا ها و خدمات مربوطه گواه این ادعاست . در عصر حاضر با توجه به توسعه صنعت حمل و نقل به ویژه حمل و نقل جاده ای و گسترش تکنولوژی ساخت وسایل نقلیه و توسعه و تنوع راههای ارتباطی ، موضوع ارائه خدمات در طول راهها به مسافران و رانندگان دچار دگرگونی اساسی شده و همچنین خدمات مورد نیاز آنان از تنوع ، کمیت و کیفیت نیز تغییر نموده است گسترش چشمگیر حمل و نقل جاده ای در ایران و توسعه شبکه جاده ای کشور از یک طرف و پراکندگی غیر اصولی و ناکارآمدی مکانهای خدمات رفاهی موجود در کنار جاده ها ، موجب بروز مشکلات عدیده ای برای مسافران و رانندگان شده است .کمبود خدمات بین راهی ، مکانیابی نامناسب ، عدم تناسب حجم تردد وسایل نقلیه و مسافران با ظرفیت واحدهای خدماتی متفرق بین راهی ، عدم رعایت بهداشت و مشکلات نظارتی و کنترلی و سایر نابسامانیها ، ضرورت ساماندهی واحدهای خدماتی - رفاهی بین راهی اجتناب ناپذیر ساخت و براساس تکلیف قانونی محول شده ، طرح احداث مجتمع های خدماتی - رفاهی در دستورکار سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای کشور قرار گرفت . (سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای ، ( 2 : 1378
-1-1 طرح مسئله
همزمان با تحولات اساسی و بنیادین در امور اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی نقش شبکه راهها بویژه جاده ها به عنوان یکی از بخشهای مهم زیربنایی در رشد و توسعه پایدار اهمیت بیشتری می یابد و ضمن تاثیر حیاتی بر سایر فعالیت ها باعث باروری و پویایی آنها و سرعت و پیشرفت طرحها می گردد . و از طرفی توسعه اقتصادی و اجتماعی ، بالا رفتن درآمدها پیشرفت ارتباطات گسترش مراکز علمی و دانشگاهی در شهرهای مختلف ایجاد راههای حمل ونقلی و به ویژه جوان بودن هرم جمعیتی در کشور باعث شده است که مسافرت بصورت یکی از پایه های استوار سیستم اقتصادی درآید . با توجه به افزایش سفرها هر ساله بروز حوادث متعدد رانندگی در جاده های کشور عده زیادی را به کام مرگ می کشاند و هزاران نفر را مصدوم و خانواده های زیادی را دچار عوارض روحی جسمی و مشکلات عدیده مالی می کند و متاسفانه آمار متوفیان ناشی از تصادفات رانندگی در ایران بسیار بالاست بطوری که طبق آمار سال 90 بیش از 14 هزار نفر در جاده های ایران کشته شده و میلیاردها ریال خسارت برجای مانده است (سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای، . (290 : 1390 با برنامه ریزی مناسب و با گسترش حمل و نقل عمومی و در نظر گرفتن سایر پارامترها و اختصاص تجهیزات لازم برای امداد رسانی و کاهش مدت زمان امداد رسانی وایجاد پایگاهای اورژانس و مراکز درمانی سرپایی در کنار تاسیسات حاشیه راهها و رفع خستگی رانندگان می توان گام موثری برای کاهش تلفات رانندگی جادها بر داشت .در کشور ما بیش از 90 حمل ونقل و سفرها توسط جاده انجام می گیرد . بنابر این با عنایت به موارد فوق و توسعه صنعت حمل ونقل جاده ای و گسترش فناوری ساخت وسایل نقلیه ای و احداث و توسعه انواع راهها ی ارتباطی و افزایش تعداد سفرها موضوع ارائه خدمات در طول راهها به مسافران و رانندگان دچار تحولات اساسی شده است.
-2-1 اهمیت و ضرورت
در ایران گسترش احداث مجتمع های خدماتی - رفاهی به منزله یک اقدام زیربنایی محسوب می شود و با احداث آنها رانندگان ترانزیت و مسافران می توانند از امکانات رفاهی موجود در مجتمع ها از قبیل سوختگیری ، سرویس های تعمیراتی ، بهداشتی ، درمانی ، رستوران ، نمازخانه ، استراحتگاه جهت رفع خستگی ، کارهای بانکی ، خرید و سایر خدمات رفاهی و اداری استفاده نمایند . این موضوع تامین امنیت و رفاه رانندگان موجب ایجاد رغبت برای ترانزیت کالا از جاده های کشور خواهد شد . وجود این مجتمع ها با ارائه خدمات متعدد ارزشمند و ساختار زیبا و مدرن علاوه بر اینکه چشم اندازی خوبی برای مسافران در راههای کشور خواهد بود در کاهش تصادفات موثر بوده و به علت داشتن امکانات درمانی با به هنگام رساندن مصدومین تصادفات از مرگ بسیاری از آنها جلوگیری خواهد شد. دراستان آذربایجان شرقی باوجود 9077 کیلومتر انواع جاده ها (آزاد راه - بزرگراه - راه اصلی - راه فرعی و روستایی ) فقط 5 مجتمع خدماتی - رفاهی بین راهی در جاده های استان در حال ارائه خدمات می باشد وتعداد معدودی نیز در حال ساخت هست.
-3-1 اهداف تحقیق
در پژوهش انجام یافته بطور کلی میتوان 3 نتیجه مورد انتظار ذیل را بیان نمود:
-1 مطالعه و بررسی مکان گزینی و نحوه استقرار مجتمع های خدماتی - رفاهی -2 تجزیه و تحلیل وضعیت موجود و نقاط ضعف و قوت مراکز خدماتی - رفاهی موجود در محورهای اصلی استان
-3 ارائه پیشنهادات جهت مکانیابی و احداث مجتمع های خدماتی - رفاهی جدید در محورهای شریانی استان
-4-1 سوابق مطالعاتی
با توجه به تاریخچه مکانیابی و احداث مجتمع های خدماتی - رفاهی در سطح کشور تحقیقات ومطالعاتی در این خصوص انجام گرفته است که می توان به چند مورد اشاره نمود :
· طرح جامع مکانیابی مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی و تیرپارک ها ، توسط سازمان حمل ونقل و پایانه های کشور((1379 تهیه شده است . در این مطالعات ، علاوه بر تبعیت از فرایند کلی گزارش ملی طرح ، بر شناسایی قابلیتها ، امکانات و محدودیت های ویژه حاکم بر هر یک از استانها تاکید شده و مطالعات اختصاصی در رابطه با نظام حمل و نقل جاده ای و به تبع آن مکانیابی مجتمع ها و تیرپارکها در استان صورت گرفته است.
·
· وفایی حسینی (1380) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان طراحی مجتمع خدماتی رفاهی بین راهی دیگ رستم ، نسبت به طراحی و برنامهریزی در قالب یک پروژه میانراهی درجه یک در زمینی به مساحت حدود 10 هکتار در منطقه دیگ رستم حد فاصل دیهوک و راور اقدام نموده است.
· مهرزاد (1381) درپایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان طراحی مجتمع خدماتی - رفاهی بین راهی سنگ
پل، در راستای شکل دهی به فضا در عرصه دانش معماری ، سامان دهی فوق را در قالب طراحی یک مجتمع خدماتی - رفاهی بین راهی که شامل فضاهای خدماتی ، تجاری ، تفریحی ، فرهنگی و ورزشی بوده گزینش و طراحی کرده است.
· در پایان نامه کارشناسی ارشد نیکخواه نائینی (1381) با عنوان " مجتمع خدماتی - رفاهی نیک آیین " به طراحی مجتمع دو منظوره مجتمع خدماتی - رفاهی و تیرپارک پرداخته شده است که در طرح جامع در کیلومتر 33 اتوبان
قزوین - کرج مکانیابی شده است . سایت این پروژه حدود 20 هکتار می باشد که حدود 6000 مترمربع زیربنا در این سایت در قالب مجتمع اقامتی و رفاهی ، بخش مذهبی و مراکز خدماتی انسان ، اتومبیل و توجه به برنامه ها و اهداف سازمان حمل و نقل و پایانه های کشور طراحی شده است.
-5-1 فرضیات تحقیق
-1 امکانات موجود در مجتمع های خدماتی - رفاهی استان با استانداردهای طراحی مطابقت دارد.
-2 مکانیابی مجتمع های خدماتی -رفاهی موجود در محورهای استان بلحاظ شرایط و معیارهای نحوه استقرار مناسب است.
-6-1 مواد و روش های تحقیق
جمع آوری منابع اطلاعاتی کتابخانه ای در زمینه طراحی و استقرار مکانی مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی با مراجعه به کتابخانه ها ، سازمانها و ادارات مختلف ومطالعات میدانی مجتمع های خدماتی - رفاهی موجود در محورهای استان و .... ) 0 مطالعه منابع کتابخانه ای جمع آوری شده ( کتب ، مقالات ، مجلات ، نشریات ، پایان نامه ها،آمارنامه ها ، اسناد و مدارک در خصوص مباحث نظری ،روش شناسی، مطالعه روشها ومطالعه تجارب جهانی درخصوص مکانیابی مجتمع ها 0 مطالعات میدانی و جمع آوری اطلاعات مربوط به عناصر خدماتی و استقرار مکانی مجتمع های خدماتی - رفاهی براساس معیارهای مکانیابی .
-7-1 معرفی متغیرها و شاخص ها
-8 -1 معرفی محدوده مورد مطالعه
استان آذربایجان شرقی ، در شمال غرب کشور ، با مساحتی45650 کیلومترمربع ، بطور تقریبی 2/81 درصد از وسعت کل کشور را به خود اختصاص داده است . این استان از شمال 200 کیلومتر با جمهوری آذربایجان و کشور ارمنستان ، مرز مشترک دارد و از سمت غرب و جنوب غرب 420 کیلومتر با استان آذربایجان غربی و از سمت شرق 400 کیلومتر با استان اردبیل و از سمت جنوب 145 کیلومتر با استان زنجان هم مرز است . مرکز استان آذربایجان شرقی شهر تبریز است این استان 20 شهرستان ، 57 شهر، 2721 روستا دارد . (سایت استانداری آذربایجان شرقی (www.ostan.as.gov.ir استان آذربایجان شرقی بدلیل واقع شدن در محل اتصال دو رشته کوه مهم و اصلی ایران ، البرز و زاگرس در زمره مناطق کوهستانی قرار دارد. گسل شمال تبریز یکی از مهمترین گسلها است که پس از گذشتن از خوی و ماکو به سمت کوههای آرارات در ترکیه ادامه می یابد. (خسرو تهرانی ، خسرو ، ( 20 : 1387 این گسل مسبب زلزله های تاریخی و ویرانگر تبریز می باشد و بر روی رسوبات آبرفتی کوارترنری رانده شده اند ولی بررسی زمین لرزه های تاریخی و 100 سال گذشته هیچ نشانی از فعالیت این گسل ندارد. (آقا نباتی ، سید علی ، ( 547 : 1385
براساس آمار سال 1390 سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای کشور ، طول راههای تحت حوزه استحفاظی وزارت راه و شهرسازی در سطح کشور 206093 کیلومتر می باشد که از این مقدار 2053 کیلومتر آزادراه ، 11652 کیلومتر بزرگراه ، 22052 کیلومتر راه اصلی ، 43258 کیلومتر راه فرعی ، 815 کیلومتر راه درون شهری تحت مدیریت ادارات راه و 126263 کیلومتر راه روستایی می باشد. براساس همین آمار طول راههای استان به 9077 کیلومتر رسیده است .طول آزادراه 217 کیلومتر ، بزرگراه 211 کیلومتر ، راه اصلی 880 کیلومتر ، راه فرعی 1822 کیلومتر و راه روستایی 5947 کیلومتر و تعداد 5 مجتمع خدماتی - رفاهی بین راهی در جاده های استان در حال ارائه خدمات می -باشد.(سازمان راهداری ، ( 32 : 1390
-2 مفاهیم ، دیدگاها و مبانی نظری
-1-2 مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی
مجموعه هایی هستند که به منظور تمرکز خدمات مورد نیاز رانندگان ، مسافران و وسایل نقلیه در طول سفر که در حاشیه راههای ترانزیت و اصلی کشور ساخته شده اند و دارای امکانات و خدمات بهداشتی ، درمانی ، رستوران ، فروشگاه ، نمازخانه ، جایگاه عرضه سوخت ، تعمیرگاه و سایر خدمات رفاهی هستند.
-2-2 انواع مجتمع های خدماتی - رفاهی
-1-2-2 مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی درجه3
در تعریف این مجتمع ها امکاناتی همچون جایگاه سوخت ، نمازخانه ، بوفه ، سرویس بهداشتی ، آپاراتی ، تعویض روغن ، تلفن راه دور ، پارکینگ وسایل نقلیه ، محوطه بازی کودکان ، واحد رایانه اطلاعات سفر و تنقلات پیش بینی شده است . این مجتمع ها در مساحتی بین 1/5 - 0/7 هکتار در یک یا دو طرف جاده ساخته می شوند.
-2-2-2 مجتمع ها ی خدماتی - رفاهی بین راهی درجه 2
این مجتمع ها ضمن برخورداری از عناصر مجتمع های درجه 3 دارای غذاخوری ، فروشگاههای مختلف ، کارواش و واحدهای کمکهای اولیه مجهز به آمبولانس نیز می باشد . مساحت این مجتمع ها بین 3 - 1/5 هکتار ، در یک و یا دو طرف جاده احداث می شوند .
-3-2-2 مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی درجه 1
در این مجتمع ها علاوه بر امکانات مجتمع ها ی درجه 2 ، فضای استراحتی با عناصر بهداشتی ، فروش لوازم یدکی ، واحد درمانی سرپایی ، شعبه مخابرات وپایگاه امداد رسانی به حادثه دیدگان پیش بینی شده است . این مجتمع ها در مساحتی بین 10 - 3 هکتار در یک یا دو طرف جاده ساخته می شوند . (سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای ، ( 440 : 1388
-3-2 ضرورت احداث مجتمعهای خدماتی رفاهی
در عصر حاضر با تغییر بنیادین در ساخت جادهها و وسائط نقلیه، ساختوساز کاروانسراها در بین راه اهمیت خود را از دست داد و آنها به واحدهای پراکنده خدماتی حاشیه جاده تبدیل شدند.این واحدهای پراکنده دارای معایب بسیار و فاقد کاربری لازم می باشند و به همین دلیل سازمان راهداری و حمل و نقل جادهای در چهارچوب وظایف خود به منظور ساماندهی وضعیت خدمات رفاهی بین راهی، طرح ایجاد مجتمعهای خدماتی رفاهی را با اهداف زیر در دستور کار خود قرار داد .
-1 فراهم کردن آسایش و رفاه بیشتر برای رانندگان و مسافران از طریق ارائه خدمات متمرکز و مناسب
-2 جلوگیری از پراکندگی واحدهای خدماتی در طول جادهها و تمرکز آنها در یک مکان
-3 دسترسی سریع رانندگان و مسافران به خدمات مورد نیاز
-4 کاهش میزان تصادفات جادهای و افزایش ضریب ایمنی جادهها
-5 کاهش اتلاف وقت رانندگان و مسافران
-6 کاهش مزاحمتهای ترافیکی و روانتر ساختن ترافیک جادهها
-7 فراهمسازی امکانات مناسب برای اقامه نماز و گسترش فرهنگ آن
-8 ارائه اطلاعات جادهای، توریستی، زیارتی و ... به صورت شبکه سراسری
-9 جلوگیری از آلودگی زیست محیطی
-10 تقویت جاذبههای توریستی و تفریحی در کشور
-11 ایجاد بستری مناسب جهت اشتغالزایی
-12 امکان اعمال مدیریت متمرکز و نظارت دقیق بر عملکرد مجموعههای خدماتی رفاهی(سازمان راهداری ، (15 :1378
-4-2 معیارهای مؤثر بر استقرار مکانی مجتمعهای خدماتی رفاهی
در مکانیابی مجتمعهای خدماتی رفاهی ، متغیرهای مکانی، دارای ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی و فیزیکی بوده که تحت تأثیر مجموعهای بهم پیچیده از عوامل تعیینکننده قرار میگیرد. برای بررسی عوامل کیفی و کمی مؤثر بر انتخاب محل مجتمع، میتوان عوامل و مشخصهها را به گروههای زیر تفکیک نمود:
