بخشی از مقاله
چکیده:
در اغلب شهرها عدم تخصیص متناسب فضا و جابجایی بهینه عناصر خدماتی و کا¬لبدی شهر به ویژه مراکز درمانی و تعداد عوامل مؤثر در مکانیابی این مراکز، افزایش روز افزون مشکلات شهری و شهروندان را به دنبال داشته است. شهر یاسوج به واسطه عواملی از قبیل مهاجرت های روستا- شهری، با افزایش بیش از حد جمعیت و در نتیجه رشد فیزیکی بی برنامه در برخی از مناطق شهری مواجه بوده است .
در حالی که از نظر توزیع فضایی بهینه و مکان گزینی عادلانه برای کاربری های خدمات عمومیمخصوصاً خدمات بهداشتی و درمانی که دسترسی سریع و به موقع و راحت به آنها دارای اهمیت است، فضای متناسبی در نظر گرفته نشده است. وظیفه اصلی برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان شهری تعیین مکان بهینه این گونه مراکز است، به طوری که تمام ساکنان شهری به راحتی به آنها دسترسی داشته باشند. همزمان با پیچیده تر شدن محیط های شهری، کار برنامه ریزی در این زمینه نیز روز به روز دشوارتر می گردد. یکی از راه حل های اساسی برای رفع این مشکل، استفاده از تکنیک GISاست .
- 1 - استفاده از این سیستم به متخصصان و برنامه ریزان امکان می دهد با گرد آوری و تحلیل اطلاعات برای سالم سازی محیط زیست و جامعه شهری همراه با آینده نگری منطقی در مسائل شهری در مطلوبیت بخشیدن به محیط شهری، سهم عمده ای را بر عهده بگیرند، که یکی از این راهبردها مکان گزینی های بهینه است - . - 2 در این پژوهش نیز از توانایی های تحلیلی سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل های مکان یابی گنجانده شده در نرم افزارهای - GIS وزن دهی به شاخص ها و تحلیل شبکه - استفاده شده و روش مناسبی در امر مکان یابی مراکز خدمات درمانی و بهداشتی تشخیص داده شد.
مقدمه
نخستین سال های قرن بیست ویکم با تحولات شگرفی در زندگی بشر همراه بوده است . این تحولات در بستر جهانی شدن، اقتصاد، فرهنگ، روابط اجتماعی و زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده و بازتاب این روابط را در جلوه های فضایی و به ویژه در شهرها متجلی ساخته است . بدون تردید عمده ترین ویژگی این قرن گشوده شدن چشم اندازهای جدید در سکونتگاه های انسانی و تمرکز بی سابقه جمعیت در کلان شهرها و جها ن شهرهاست . - 3 - پیش بینی شده است که در سال 2025 بیش از 5 میلیارد نفر در نواحی شهری جهان زندگی خواهند کرد که 80 درصد این افراد در شهرهای کشورهای کمتر توسعه یافته ساکن خواهند شد و این امر نوعی چالش را برای برنامه ریزان و مدیران شهری در پی خواهد داشت.
- 4 - جمعیت شهری ایران نیز در طی دهه های اخیر به خاطر دو عامل مهاجرت و رشد فزاینده جمعیتی افزایش فراوانی یافته است . این موج مهاجرت، علاوه بر رشد جمعیت در داخل شهر باعث تغییراتی در ساختار و همچنین بافت شهرها گردیده است، به طوری که جمعیت مهاجرعمدتاً در حاشیه شهرها اسکان یافته اند و این امر باعث افت کارکردهای شهری شده است، به گونه ای که این جمعیت مازاد نیاز به خدمات متعدد شهری دارند و شهرهاعمدتاً توان پاسخگویی به آنها را ندارد.
شهر یاسوج به عنوان مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد و به واسطه عواملی از قبیل مهاجرت های روستا شهری، رشد فزاینده طبیعی جمعیت و نظایر اینها، با افزایش بیش از حد جمعیت و در نتیجه رشد فیزیکی بی برنامه در برخی از مناطق شهری مواجه بوده است . در حالی که از نظر توزیع فضایی بهینه و مکان گزینی عادلانه برای کاربری های خدمات عمومی مخصوصاً خدمات بهداشتی و درمانی که دسترسی سریع و به موقع و راحت به آنها دارای اهمیت است، فضای متناسبی در نظر گرفته نشده است.
معمولاً استقرار بسیاری از عناصر شهری وعمدتاً انتفاعی بیشتر تابع سازوکارهای اقتصادی و رقابت آزاد است، اما عناصر شهری عمومی غیرانتفاعی را نمی توان یکسره به سازوکارهای اقتصادی بازار واگذار کرد، بلکه لازم است برای جبران ناکارآمدی های بازار به تصمیم ها و سیاست های مبتنی بر منافع عمومی تمسک جست که واحدهای خدمات عمومی بهداشتی و درمانی از آن جمله اند . وظیفه اصلی برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان شهری تعیین مکان بهینه این گونه مراکز است، به طوری که تمام ساکنان شهری به راحتی به آنها دسترسی داشته باشند . علاوه بر این، می توان گفت که برنامه ریزان می کوشند توزیع مراکز خدماتی را در محیط های شهری بهینه سازند و این توزیع متناسب با توزیع جمعیت و با میزان تقاضا در نقاط مختلف شهر باشد. همزمان با پیچید ه تر شدن محیط های شهری، کار برنامه ریزی در این زمینه نیز روز به روز دشوارتر می گردد.
یکی از راه حل های اساسی برای رفع این مشکل، استفاد از تکنیک سامانه اطلاعات جغرافیایی است - . - 5 استفاده از این سیستم به جغرافیدانان و برنامه ریزان امکان می دهد با گرد آوری و تحلیل اطلاعات، برای سالم سازی محیط زیست و جامعه شهری همراه با آینده نگری منطقی در مسائل شهری در مطلوبیت بخشیدن به محیط شهری، سهم عمده ای را بر عهده بگیرند، که یکی از این راهبردها مکان گزینی های بهینه است . - 6 - در این مقاله، با بهره گیری از این سیستم به پی جویی مکان یابی و ساماندهی بهینه خدمات بهداشتی و درمانی و به خصوص بیمارستان ها درسطح شهر یاسوج پرداخته شده است.
تعاریف و مفاهیم بیمارستان :
مؤسسه ای است که مراجعه کنندگان را برای اقامتی کوتاه تا درازمدت می پذیرد و خدمات درمانی پزشکی و مراقبت های پرستاری برای افراد بیمار یا صدمه دیده یا مظنون به بیماری، زنان آماده به زایمان یا به عناوین مختلف، فراهم می کند. هدف اصلی از ا یجاد این منبع گرا نبها، برآورد ه سازی نیازهای متنوع مردم محسوب می شود.
سیستم:
سیستم عبارت است از ترکیبی از اجزاء و قسمتهای مختلف یک مجموعه که به یکدیگر وابستهاند و روابط متقابل میان آنها به شکل خاصی سازمان یافته است.
فضای شهری:
فضای شهری آن بخش از فضا است که بوسیله شهر اشغال شده و یا دست کم به ضرورت کارکرد درون کانونهای جمعیتی مورد استفاده قرار گرفته است. این فضا مشتمل است بر محدوده های ساخته شده، شبکه راههای شهری، قرارگاهها و مؤسسات صنعتی، مؤسسات حمل ونقل، باغها، اماکن ویژه سرگرمی و تفریح، محله های مخصوص گذران اوقات فراغت، یعنی آن بخش از فضاها که در دسترسی شهرنشینان قرار دارد.
ساختار فضایی:
ساختار فضایی محصول فرایند فضایی است که در آن فضا بوسیله فرایندهای اجتماعی، اقتصادی، طبیعی سازمان می یابد، این سازمان یابی از محل استقرار عناصر و اجزاء داخلی یک پراکندگی فضایی تأثیر می پذیرد.
ساختار فضایی شهر:
ساختار فضایی - شهر - نظم و رابطه بین عناصر کالبدی و کاربری¬ها را در مناطق شهری نشان می دهد این ساختار از برآیند نیروهای مؤثر طی زمان در فضا شکل می¬گیرد بر حسب اینکه منطقه مورد مطالعه دارای چه مقیاسی باشد از نظریه ها و روشهای مختلفی می توان برای شناخت و تجزیه و تحلیل سازمان یا ساختار موجود استفاده نمود.
برنامه ریزی فضایی
تلاش برای توزیع مکانی فعالیت ها و عملکردهای انسانی در پهنه زمین برنامه¬ریزی مکانی یا فضایی خوانده می شود. برنامه-ریزی فضایی وجه خاصی از برنامه ریزی فیزیکی یا کالبدی است. ساماندهی و مکان¬یابی عملکردها و توزیع کالبدی محل های ایجاد تأسیسات و تسهیلات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مانند آن در پهنه یک سرزمین اعم از شهری، برنامه¬ریزی منطقه¬ای و آمایش سرزمین در مفهوم کل برنامه¬ریزی فیزیکی می¬گنجد و در چارچوب آن معنی می دهد.
توزیع فضایی - پراکندگی فضایی - :
مفهوم پراکندگی فضایی در جغرافیای شهری، شکل¬گیری پدیده¬های شهری در سطوح خطی، شبکه¬ای، سطحی و نظایر آن است که در آن تأثیر متقابل فضایی آمد و شد روزانه از محل کار به خرید، جابجایی محله مسکونی، مسکن در داخل شهرها و موضوعاتی از این قبیل بررسی می¬شود. پراکندگی فضایی مجموعه¬ای از واقعیت¬های عینی است. هر یک از این واقعیت¬های عینی دارای محل استقرار ویژه و یک سطح مشخص می¬باشد. پراکندگی فضایی واقعیت¬های عینی بدانگونه آرایش یافته است که می¬توان از نظر تراکم، الگویابی و پخش آنها به تحلیل و تدوین قوانین مربوطه پرداخت. در اغلب موارد در شناخت پراکندگی فضایی، تنها روی یک پدیده واحد تأکید می¬کنند تا در جستجوی قوانین و صورت¬بندی پراکندگی فضایی پدیده توفیق یابند.
دسترسی:
دسترسی یکی از مهمترین خصوصیات یک شهر خوب است. دسترسی را می¬توان به صور مختلف تقسیم بندی کرد: دسترسی به افراد، دسترسی به فعالیت¬ها، دسترسی به کالاها و منابع، دسترسی به اماکن و دسترسی به اطلاعات. به استثنای مورد آخر بقیه دسترسی¬ها فیزیکی بوده و وقوع آنها نیازمند شبکه¬های خاصی است . دسترسی مطلوب آنست که کلیه ی افراد جامعه، اعم از پیر، جوان و معلول، با درآمدها و امکانات مختلف را در بر¬می-گیرد و امکان ا¬نتخاب را برای همه فراهم می¬سازد. دسترسی ارتباط تنگاتنگی با کاربریها دارد، زیرا نحوه توزیع فضایی کاربریها است که مسئله دسترسی را بین آنها مطرح می-سازد. با گسترده شدن شهرها و دور شدن کاربریها از یکدیگر دسترسی سریع، مطمئن و ارزان به نقاط مورد نظر موضوع بسیار پیچیده و پر هزینه¬ای را پدید آورده است.
پیشینه تحقیق:
گرچه ارائه خدمات بهداشتی و درمانی در شهرها سابقه ای طولانی دارد، لیکن در زمینه مکان یابی مراکز خدمات درمانی و بهداشتی پیشینه درازمدتی وجود ندارد و سابقه این گونه مطالعات به دهه 1970 میلادی بر می¬گردد . در سال 1979 دپارتمان بهداشت و تأمین اجتماعی انگلستان به توسعه استراتژیک مراکز خدمات بهداشتی و درمانی توجه نشان داد و از آن پس، مطالعات در این زمینه آغاز گردید و طی سا لهای 1980 -1982 این مطالعات در اتریش دنبال شدند. ایده مکان یابی مراکز بیمارستانی را شخصی به نام » لسلی میهیو « در کالج بیرک برک لندن به انجام رساند و کار اصلی وی، تکوین و توسعه مدلی فضایی برای پیش بینی جریان مراجعه بیماران به بیمارستان ، که از تغییرات در عرضه و تقاضای خدمات غیر بیمارستانی نتیجه می شد، بوده است . - 7 -
یکی دیگر از مطالعات مکانیابی در زمینه تسهیلات بهداشتی و درمانی می توان به مطالعه گود و باخ در سال 1966 اشاره کرد ، هدف¬ این پژوهشگران ، مکانیابی بیمارستان ها و تعیین ظرفیت آنها برای بخش غربی¬گواتمالا بوده است. تورکاس و¬ همکاران به جستجوی مکانهایی برای تسهیلات اورژانسی¬ در ایالات نیویورگ آمریکا پرداختند. این پژوهشگران پس از گردآوری اطلاعات لازم از قبیل حداقل فاصله بین مناطق مختلف با استفاده از یک مدل برنامه ریزی خطی تعداد تسهیلات مورد نیاز برای پوشش تقاضاهای مناطق مختلف را با در نظر گرفتن حداقل زمان پوشش برای زمان های متفاوت به دست آ¬وردند. در سال 1986 تکنیک های مکان یابی برای توسعه آمبولانس اتین و همکاران در سنت دومینگو مورد استفاده قرارگرفت.
مسئله مورد نظر این مطالعه LSCD به همراه پوشش پشتیبان و هدف آن حداکثر سازی پوشش چندگانه تقاضا با زمان پاسخ مشخص با حداقل تعداد آمبولانس بود . پیشنهاد مطالعه مبنی بر استقرار 8 تا 23 آمبولانس برای پوشش کل تقاضا در 5 تا 10 دقیقه بود . در مورد مکان یابی با استفاده از GIS و AHP در کشورمان تحقیقات و مطالعات محدودی انجام گرفته است که اکثر قریب به اتفاق آنها محدود به رساله کارشناسی ارشد و دکتری در این زمینه می باشد که در این بین نیز در حد آگهی پژوهشگر به مقوله مکانیابی مراکز درمانی - بیمارستان - به نسبت دیگر خدمات عمومی پرداخته شده است.
در این زمینه پایان نامه کارشناسی ارشد آقای فرهاد ا¬ لماس پور تحت عنوان " کاربرد سیستم های اطلاعات جغرافیایی در تجزیه و تحلیل شبکه ، توزیع فضایی و مکانیابی داروخانه ها " نمونه موردی منطقه 6 تهران از محدود پژوهش هایی است که در این زمینه انجام شده است. از دیگر مطالعات انجام شده در زمینه ی مطالعات مکانیابی کاربری های شهری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-1 پایان نامه کارشناسی ارشد فرهاد الماس پور، با عنوان کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در تجزیه و تحلیل شبکه، توزیع فضایی و مکانی داروخانه ها، نمونه موردی: منطقه 6 تهران، دانشگاه تربیت مدرس، سال 1380
-2 پایان نامه کارشناسی ارشد هوشنگ سرور با عنوان مدیریت و مکانیابی مراکز آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی؛ نمونه موردی، فضاهای آموزشی مقطع راهنمایی منطقه 7 تهران، در دانشگاه تهران،1381
-3 پایان نامه کارشناسی ارشد مهدی محمدی سرین دیزج با عنوان تحلیل پراکندگی و مکانیابی پارک های شهری مطالعه موردی : منطقه 2 شهر زاهدا ن ، با استفاده از GIS، در گروه برنامه ریزی شهری دانشگاه زاهدان، سال 1384
-4 پایان نامه کارشناسی ارشد سزار دارابی با عنوان" بررسی عملکرد فضایی و ساماندهی نحوه توزیع خدمات درمانی - بیمارستان - ؛ مطالعه موردی: شهر شیراز" در گروه شهرسازی دانشگاه شیراز، سال . 1384
روش تحقیق
دیدگاه اصلی در روش تحقیق این مقاله، توصیفی تحلیلی و نوع آن کاربردی است . ابزاری که برای مدل سازی چنین تحلیلی به کار گرفته می شود، ابزار GIS است . در سا ل های اخیر روشن شده است که روش های بهره گیری از سیستم های GIS در کنار کاربرد مؤثر داده های رقومی جدید، قادر به بخشیدن حیات تازه ای در نظریه های مدل سازی توسعه شهری در خط مشی های برنامه ریزی به شمار می آید . - 8 - و مبنای روشی که در این فرایند به کار گرفته شده، لایه بندی عوارض و تحلیل شبکه است . در این مطالعه سعی شده است تا برنامه ریزی برای محیط به صورت سیستمی ارائه شود .
مقصود از ارائه سیستم، رقومی کردن اطلاعات شامل نقشه، عوارض و داده های توصیفی در قدم اول، و پردازش داده ها، تحلیل و بررسی اطلاعات با استفاده از GIS در مرحله دوم بوده ا ست. بدین منظور ابتدا با استفاده از مدل تحلیل شبکه در محیط نرم افزار Arc Map ، شعاع دسترسی استفاده کنندگان از این خدمات تعیین گردید؛ سپس برای هر یک از عوامل مؤثر در مکانیابی بهینه مراکز درمانی - بیمارستان و کلینیک - لایه ای ویژه تهیه شده و با روی هم گذاری لایه های مذکور براساس الگوها و ضوابط مشخص، به تحلیل و بررسی آنها پرداخته شد . برنامه ریزی با استفاده از مد لهای مورد بحث به راحتی انجام شد و مکان یابی مراکز درمانی - بیمارستان و کلینیک - در شهر صورت پذیرفت.
محدوده مورد مطالعه
یاسوج ، یکی از شهرهای لر نشین در جنوب غربی ایران و مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد است. پیش از ایجاد این شهر، در حدود 6 کیلومتری آن، یک شهر قدیمی به نام »تل خسرو« قرار داشت که زمانی مرکز نفوذ خوانین بویراحمد علیا بودهاست .استان کهگیلویه و بویراحمد با 16264 کیلومترمربع وسعت ، بین 30 درجه و 9 دقیقه تا 31 درجه و 32 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 57 دقیقه تا 50 درجه و 42 دقیقه طول شرقی واقع شده است. شهر یاسوج همچنین مرکز شهرستان بویراحمد است و در شمال شرقی استان واقع شده است. استان کهگیلویه و بویراحمد با استان های خوزستان ، فارس ، اصفهان و بوشهر همسایه می باشد .
