بخشی از مقاله
چکیده
آمار و اطلاعات منابع آب کشور حاکی از شرایط بحرانی آب در بسیاری از دشت های کشور است. بحران کنونی آب لزوم مدیریت و حکمرانی کارا و موثرتری را گوشزد می نماید. مطالعه حاضر با بررسی تحقیقات پیمایشی و تحلیلی گذشته و بهره گیری از نظرات کارشناسان آب، ضمن تبیین چالش ها و مشکلات حاکمیت کنونی آب در سطح کشور، راهبردهای مناسب برای تحقق حکمرانی پایدار آب را ارائه داده است. نتایج تحقیق نشان داد که متمرکز بودن فعالیت های مدیریت منابع آب، توانمندی نسبتا پایین کشاورزان برای پذیرش مسئولیت ها در حکمرانی آب، وجود مفهوم دولت-پدرسالار در اذهان روستائیان و کشاورزان، عدم مشارکت روستائیان در برنامه های مدیریت منابع آب، عدم هماهنگی کافی بین سازمان های درگیر در توسعه مدیریت آب، عدم وجود احساس تعلق و مسئولیت کشاورزان در قبال حفاظت از منابع آب، چالش های قانونی آّب، رواج بداخلاقی در زمینه مصرف آب در بین جامعه بهره برداران، عدم وجود شفافیت اطلاعاتی، مغفول ماندن ابعاد اجتماعی و فرهنگی حکمرانی آب، سیاسی کاری درحکمرانی آب، و اغفال یا اهمال در ایجاد نگرش سیستمی و چندجانبه نگری به حکمرانی آب، از جمله چالش های حاکمیت کنونی آب کشور هستند. همچنین، حکمرانی پایدار آب به معنای استفاده اثربخش، منصفانه، پایدار و برابر ذینفعان و ذیربطان مختلف از منابع آب است و از طریق راهبردهای قانون آب، اقتصاد آب، اخلاق آب، سیاستگذاری متناسب آب، فناوری آب، مدیریت به زراعی قابل حصول می باشد. تحقق حکمرانی پایدار آب صرفا در پرتو مدیریت اقتضائی و بکارگیری تلفیقی راهبردهای مذکور امکان پذیر است.
کلمات کلیدی: بحران آب، حکمرانی پایدار آب، چالش ها و راهبردها، راهبرد اخلاق آب.
مقدمه
آب عامل مهمی در توسعه اقتصادی و کشاورزی کشورهای جهان است و محدودیت شدید منابع آب به عنوان معضلی جدی در بسیاری از کشورها درآمده و رشد و پیشرفت آنها را تحت شعاع خود قرار داده است. امروزه علی رغم اینکه استفاده از ابزارهای پیشرفته علمی، دستیابی و بهره برداری از آب را تسهیل نموده لیکن محدودیت آب شیرین و مصرف بی رویه آن باعث شکل گیری بحران آب شده است. از این رو جامعه جهانی، دوم فروردین ماه - 22 مارس - هر سال را »روز جهانی آب« نام نهاده تا عزم و اراده ملت ها در حل »بحران مدیریت منابع آب« را تحرک ببخشد.همانطور که در شکل 1 مشاهده می شود بخش های زیادی از قاره آفریقا با کمبود آب مواجه هستند. این امر در کشورهای آسیایی نیز صادق است بگونه ای که استرس آبی و آسیب پذیری از لحاظ این منبع، گریبانگیر برخی از این کشورهاست.
کشور ایران نیز از این نظر شرایط مطلوبی نداشته و بسیاری از دشت های آن با استرس آبی نسبتا بالایی مواجه هستند.پیش بینی ها حامی از آن است که کشور ایران در سال 2025 میلادی جزء کشورهای با بحران بسیار بالای آب خواهد بود زیرا نگاهی به شاخص سرانه منابع آب تجدیدپذیر نشاندهنده کاهش منظم آن است؛ به طوری که مقدار آن از 5500 مترمکعب در سال 1344 به 2100 مترمکعب در سال 1376 و به 1860 مترمکعب در سال 1385 کاهش یافته و در سال 1404 به کمتر از 1300 مترمکعب خواهد رسید. در شرایط حاضر شاخص سرانه برای مناطق مختلف کشور از کمتر از 500 مترمکعب در مناطق مرکزی و شرق کشور تا بیش از 4000 مترمکعب در مناطقی از جنوب و غرب کشور متغیر است - بخشی جهرمی، . - 1393
بنابراین می توان گفت کشور در دهه اخیر وارد مرحله تنش آبی شده و در صورت ادامه روند فعلی افزایش جمعیت و تقاضا و الگوی نادرست مصرف آب، با مرحله بحران نیز مواجه خواهد شد - کشاورز و دهقانی سانیج، . - 1391شکل 2 حاکی از روند افزایشی تعداد چاه های حفر شده در سطح کشور طی سالهای 51 تا 92 می باشد. آمارها نشان می دهد که حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در دو دهه اخیر افزایش سرسام آوری داشته که این امر باعث تخلیه حجم عظیمی از منابع آب زیرزمینی شده وبسیاری از دشت های کشور را با وضعیت بحرانی مواجه ساخته است. طبق گفته های وزیر نیرو در سطح علنی مجلس شورای اسلامی در سال 95، از 609 دشت کشور تعداد 330 دشت با بحران آب مواجه هستند.
بحران آب در سطح کشور پیامدهای نامطلوب اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی-فرهنگی متعددی را موجب می شود. افزایش آسیب پذیری نسبت به خشکسالی، نشست زمین و شکاف برداشتن اراضی، کاهش تحکیم زمین - ابراهیمی لویه، - 1387، کاهش کیفیت آب زیرزمینی و پیشروی آب شور - شاهی دشت و عباس نژاد، - 1390، افت سطح آب زیرزمینی و کاهش حجم ذخایر آبی از جمله اثرات زیانبار بحران آب در کشور هستند. در این راستا، غزالی - - 1391 در مطالعه ای باهدف بررسی روند برداشت از چاه های کشاورزی اطراف دریاچه پریشان و کشف ارتباط متقابل میان سطح ایستابی آب در این چاه ها با سطح آب دریاچه پریشان به این نتیجه دست یافت که تعداد چاه های اطراف دریاچه پریشان از 425 حلقه در سال 1370 به 925 حلقه چاه در سال 1388 افزایش یافته و در پی آن برداشت از آب های زیرزمینی در این دوره از 9,5 میلیون مترمکعب به 43,6 میلیون متر مکعب افزایش یافته است.
در نتیجه، علاوه بر کاهش سطح ایستابی و شوری آب های زیرزمینی در دشت پریشان، سطح آب دریاچه به شدت کاهش پیدا کرده است. بنابراین ایشان به این نتیجه دست یافت که تخلیه آب زیرزمینی باعث ایجاد بحران در سطوح آب و کیفیت آن بخصوص در دوره های خشکسالی می شود. ولایتی - 1385 - با بررسی بحران آب در سطح استان خراسان، پیامدهای بحران کنونی منابع آب را به مهاجرت روستائیان به شهرها، بالا رفتن هزینه های حفاری و پمپاژ آب زیرزمینی، به علت افت مستمر آب زیرزمینی در آبخان دشت ها؛ شور شدن تدریجی آبخوانها؛ کاهش حجم فضای خالی و نشست زمین می داند.
رشد جمعیت و گسترش سطح زیر کشت آبی در سه دهه اخیر بهره بردار ی از منابع آب در سراسر جهان را افزایش داده و موجب پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه جهانی و نهایتا کمیابی منابع آب شده است. در داخل کشور نیز طی سالهای گذشته به دلایل متعددی نظیر استحصال بی رویه و غیر منطقی از منابع آب موجود بویژه آبهای زیرزمینی، بروز مشکلاتی نظیر خشکسالی و عدم رعایت اصول حفاظت در بهره برداری از منابع آبی، برخی از منابع آبی کشور نابود شده و یا در معرض خطر نابودی قرار گرفته اند. این مسئله در بخش کشاورزی که بیش از 90 درصد حجم آب مصرفی کشور را به خود اختصاص می دهد شرایط حادتری را ایجاد نموده و عامل آب به عنوان یکی از مهمترین عوامل
