بخشی از مقاله
چکیده:
سبک زندگی، رفتار اجتماعی و شیوه زندگی تا حد زیادی با هویت جمعی افراد مرتبط است. هرچند بیشتر نظریات، سبک زندگی را در ارتباط با » نظام مصرف« افراد بررسی کرده اند اما ما معتقدیم سبک زندگی، ارتباط گسست ناپذیری با هویت افراد نیز دارد. در 150 سال اخیر همچنانکه هویت با چالش های شالوده شکن روبرو شده، سبک زندگی ایرانیان نیز دستخوش تحولاتی شده است چنانچه بسیاری، دغدغه فهم آن را داشته اند. در این مقاله از زوایه نگاه سیستمی به جامعه؛ و پیچیده فرض نمودن این سیستم، استدلال شده می توان به راه حل هایی تازه برای پژوهش پیرامون این چالش ها دست یافت.
در این مقاله با تکیه بر نظریه»آشوب و پیچیدگی« و بهره برداری از مفاهیم مرکزی آن این فرض به آزمون گذاشته شده که سبک زندگی ایرانی اسلامی در دهه های آینده همچون بسیاری دیگر از پدیده های آشوبی، »پیچیده« و »غیر خطی« خواهد بود و تحت تاثیر نیروهای بی حد و حصری قرار خواهد داشت که برآمدهای آن تقریبا به صورت تصادفی به نظر می رسند.با چنین نگاهی به رغم اثرگذاری نیروهای متفاوت در زیت جهان آشوبناک آتی، اما تغییر سبک زندگی جامعه ایرانی به صورت »خودسازماندهی شده « صورت می گیرد و عناصر و دقایق کانونی آن از قابلیت تولید و بازتولید برخوردار خواهند بود.
افزون بر این بر اساس خصلت »خودترمیمی« سیستم های پیچیده، جامعه ایرانی توانایی التیام آسیب ها، کشف ایده های جدید و مکانیزم های نوین برای فائق آمدن بر چالش های فراروی سبک زندگی را دارد و هوش جمعی جامعه ایرانی همانطور که در دهه های گذشته موفق به فائق آمدن بر برخی چالش ها از جمله نوع پوشش، سبک زندگی، ازدواج، تحصیل، اشتغال، رفتارهای سیاسی و مواردی از این دست شده در دهه های آینده نیز بدون کنترل مرکزی یا مدیریت مرکزی بر این فرایند، به صورت خودسازمانده و نامرئی توان انتخاب و اجرای راه حل جمعی مبتنی بر هویت ایرانی - اسلامی را دارد.
واژه های کلیدی: سبک زندگی ایرانی اسلامی، پیچیدگی، خودسازماندهی، هویت، خودهمانندی، خودترمیمی
مقدمه:
مفهوم سبک زندگی از مفاهیم اجتماعی مهمی است که از دهه 1920 میلادی مطرح و از دهه 1970 وارد ادبیات جامعه شناسی شد.گستره و حوزه مفهوم سبک زندگی خالی از مناقشات بی پایان اصحاب علوم اجتماعی نبوده است. برخی تلاش کرده اند تا با قرار دادن سبک زندگی ذیل مفهوم طبقه اجتماعی پویایی و غنای بیشتری بدان طبقه بخشند. اما در مقابل عده بیشتری سبک زندگی را مفهومی در عرض طبقه و امری ورای تقسیمات طبقاتی قلمداد کرده اند. این که آیا سبک زندگی فقط رفتار و نمودهای بیرونی فرد را شامل می شود یا ذهنیت و نگرش او را نیز در بر می گیرد، محل نزاع دیگری بوده است. اغلب قلمرو این مفهوم آن چنان گسترده تعریف شده است که همه چیز، از الگوی مصرف، نوع پوشش، دکوراسیون خانه و محل کار، ژست های رفتاری، نحوه صحبت، فعالیت های اوقات فراغت تا نگرش های سیاسی و اجتماعی و علاقه مندیهای شخصی را در بر می گیرد.
سبک زندگی را می توان به مجموعه ای از رفتارها تعبیر کرد که فرد آنها را به کار می گیرد تا نه فقط نیازهای جاری او را برآورند بلکه روایت خاصی را که وی برای هویت شخصی خود برگزیده است در برابر دیگران مجسم سازد. سبک زندگی اصطلاحی است که در فرهنگ سنتی چندان کاربردی ندارد، چون ملازم با نوعی انتخاب از میان تعداد کثیری از امکانهای موجود است؛ سخن گفتن از کثرت انتخاب نباید به این پندار بیانجامد که در همه انتخابها به روی همه افراد باز است. یا اینکه همه تصمیهای مربوط به انتخابهای خویش را با آگاهی کامل از کلیه امکانات موجود بر می گزینند. چه در عرصه کار و چه در عرصه مصرف، برای همه گرو ههایی که از قید فعالیتهای سنتی آزاد شده اند، انتخابهای گوناگونی در زمینه سبک زندگی وجود دارد. طبیعی است که تفاوتهای سبک زندگی بین گروهها، هما نگونه که بوردیو به تاکید می گوید - گیدنز، 382:1378 - ، در واقع شکل های ساختاری مقدماتی برای گروه بندی های اجتماعی هستند.
سبک زندگی را » شیوه زندگی « یا به نحو دقیق تر الگوها و شیوه های » زندگی روزمره « تعریف کرده اند، که نه تنها شامل الگوهای فردی مطلوب از زندگی، بلکه شامل تمام عادات و روش هایی که فرد یا اعضای یک گروه به آنها خو کرده یاعملاً با آنها سر و کار دارد می شود. بنابراین سبک زندگی به خانه و اثاثیه محدود نمی شود و تمام چیزها مانند الگوهای روابط اجتماعی، سرگرمی، مصرف و لباس را در بر می گیرد و نگرش ها، ارز ش ها و جهان بینی فرد و گروهی که عضو آن است را منعکس می کند. به تعبیر دیوید چنی - چنی،16، - 1378 سبک زندگی مجموعه ای از طرز تلقی ها، ارزش ها، شیوه های رفتار و سلیقه های افراد در زندگی روزمره است که با مطالعه آن می توان به دریافتی از این ارزش ها و رفتارها رسید.
به کمک سبک زندگی است که ما می توانیم آنچه را مردم انجام می دهند، چرایی آن و معنایی که برای آنها و دیگران دارد، را درک کنیم. به این دلیل است که در دنیای امروز برای برنامه ریزی و مدیریت در عرصه های مختلف زندگی مردم یک جامعه پیش از هر اقدامی لازم است تا سبک زندگی مردم و مولفه های آن برای برنامه ریزان و مدیران حوزه های مختلف مشخص شود تا آنها بر مبنای آن بتوانند برنامه هایی علمی و مبتنی بر واقعیت در حوزه های تحت مدیریت خود ترسیم کنند - رسولی و بی بک آبادی، . - 98 :1390بسیاری از صاحبنظران بر رابطه متقابل بین سبک زندگی و هویت ملی تاکید نموده اند.
در این میان، سبک زندگی به عوان الگویی از کنش اجتماعی است که تمیزدهنده افراد و گروه های اجتماعی از یکدیگر است. - ذکایی، . - 23 :1386 والت - 2002 - معتقداست سبک زندگی راه و روش زندگی است که بیان کننده ایستارها و ارزشهای یک فرد یا گروه است. از دیدگاه آلفرد آدلر - 191 :1956 - سبک زندگی، کلیت بی همتای و فردی زندگی است که همه فرایندهای عمومی زندگی، ذیل آن قرار دارند. همچنین، چنی سبک زندگی را به عنوان مهمترین منبع هویت قلمداد نموده است - نیازی، . - 132 :1390با نگاهی به تحولات این سال های ایران می توان به این نتیجه رسید که تمام آنچه در این سال ها در جامعه ایران می گذرد ریشه در دو مفهوم سنت و مدرنیته دارد.
در واقع مجموعه مسائلی که ایران در تمام این سال ها با آن درگیر است نتیجه صد وپنجاه سال تاریخ این کشور است که در نزاعی پیوسته میان سنت و مدرنیته شکل گرفته است. و جالب اینکه تا به امروز نه تنها نتیجه این نزاع - برخلاف تاریخ غرب- به شکل قطعی اعلام نشده است، بلکه حتی ما تصویری از جامعه در حال گذار ایران در اختیار نداریم تا به ما نشان دهد روند گذار از سنت به مدرنیته چه شکل و شمایل و چه شیب و شتابی داشته است. احتمالا این روند در تمام این سال ها به سبب وقوع اتفاقات گوناگون، از قبیل وقوع جنگ تحمیلی، سازندگی های اقتصادی، اصلاحات سیاسی و فرهنگی و جابه جایی های قدرت همیشه روندی خطی و مستقیم از سنت به مدرنیته نداشته است - رسولی و بی بک آبادی، . - 98 :1390 برای واکاوی و کشف این روند از دو نظریه پیچیدگی و آشوب می توان به خوبی بهره برد.
چارچوب مفهومی و نظری:
نظریه پیچیدگی:3
تئوری پیچیدگی که با تئوری آشوب در ارتباط است توسط اندیشمندانی نظیر روگر لوین در کتابی تحت عنوان"پیچیدگی: زندگی در لبه آشوب" میتچل والدروپ4 در کتابی تحت عنوان "پیچیدگی: علم نوظهور در لبه نظم و آشوب" توسعه یافت. البته درباره مفاهیم فنی واژه های آشوب و پیچیدگی و حوزه نفوذ آنها مباحث چندی وجود دارد. برخی از اندیشمندان معتقدند که تئوری آشوب تئوری عمومی پویائیهای غیرخطی و تئوری پیچیدگی بخشی از آشوب است. برخی دیگر اعتقاد دارند که این دو تئوری هرکدام یک روی یک سکه است و عده دیگری اعتقاد دارند که تفاوت قابل تمایزی بین این دو تئوری مشهود نیست. در هرحال این دو تئوری صرفنظر از برخی تفاوتها از جهاتی بسیار پیچیده تر و غیرقابل پیش بینی تر از آنچه که فیزیک نیوتنی مطرح می کرد را بیان می کنند.
واقعیت این است که تئوری آشوب زاییده تغییرات ایجاد شده در دانش بشری و تغییر ماهیت محیط کار و روابط آن است - مهری، . - 22 :1381پیام کلی ادبیات علم پیچیدگی این است که به جای تمرکز بر اجز ای یک سیستم و چگونگی عملکرد آن، باید بر تعاملات بین اجزا متمرکز شد و دید چگونه ا ین روابط نه تنها هویت اجزا را بلکه هویت کلیت سیستم را تعیین می کنند. البته، همان طور که هر چیزی به چیزی د یگر پیوند داده می شود، ایده یک سیستم بارز به عنوان یک موجود یت بسیار مبهم می شود - دانایی فرد: . - 202 :1385سیستم های پیچیده، اولا دارای عناصر بسیار زیادی هستند که کنترل همه آنها غیرممکن است و از سوی دیگر این عوامل بسیار زیاد تعاملات بسیار بیشتری با هم دارند که به بغرنج و پیچیده بودن آن کمک بیشتری کرده اند و از همین روست که مدیریت و کنترل این گونه پدیده ها دشوار می باشد و به راحتی نمی توان آینده این گونه سیستم ها را با مدل های خطی پیش بینی کرد.
پس از مشروطیت، تحول های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در جامعه؛ جنبش های آزادی خواهی و روشنفکری؛ تشویق مردم، به ویژه زنان به تحصیل و کارهای اجتماعی و اقتصادی بیرون از خانه و افزایش یافتن تعداد مدرسه های دخترانه؛ ورود بسیار زیاد اجناس، پارچه و لباس های گوناگون خارجی به ایران؛ آمدن خیاطان و طراحان مد اروپایی به تهران و دهها عامل دیگر، گرایش به تجدد و فرهنگ غربی، و دگرگونی وتنوع در کیفیت و سبک پوشاک در شهر را به دنبال داشت - الهی، - 26 : 1389
