بخشی از مقاله
چکیده
یکی از اساسی ترین و بدیع ترین مباحث عصر جدید بحران هویت و رهایی از آن است که در رشته های گوناگون دارای اهمیت های متفاوتی است. این موضوع در معماری اهمیت ویژه ای دارد. بحران هویت قریب یکصد سال است که گریبان گیر جامعه معماری شده است. اگرچه در این دوران تعدادی از معماران تلاش نمودند تا در وضع موجود معماری تغییراتی ایجاد نمایند و به آن شخصیتی ایرانی دهند اما معماری کنونی ما از درد بی شخصیتی به شدت رنج می برد و به تبع آن شهرهای ما سرشار از عناصر تهی از معانی و اسم های بی مسما شده است. برای نجات از این بی هویتی که گسست از سنت و تقلید ناآگاهانه، از عوامل اصلی آن به شمار می رود، لازم می نماید، معماران و طراحان شهری پیش از مسخ کلی جامعه و ناامیدی معدود کسانی که هنوز تن به بی هویتی نداده اند، توجه علمی و عملی خویش را به نقش و تأثیر محیط بر رفتار و ذهنیت شهروندان معطوف دارند و در حذف عناصر ناسازگار و خلق عناصر هویتی فرهنگی در شهر با طرح، کلام، تربیت دانشجویان و به طور کلی هر آنچه که می تواند راه رسیدن به اهداف فوق را هموار سازد شدت بیشتری بکار گیرند. با توجه به آنچه گذشت، نگارنده ی سطور با استفاده از روش کتابخانه ای و مطالعه ی پیگیر و مستمر سعی دارد پس از ورود به ادبیات موضوع مورد بحث و آشنایی با معنای هویت، فرهنگ و عناصر هویتی فرهنگی، اهمیت و لزوم بکارگیری این عناصر را پیش روی خواننده ی محترم قرار دهد.
واژه های کلیدی:هویت، فرهنگ، مشارکت، هویت شهر.
-1مقدمه:
تاریخ انباتی از کوشش های بشر برای متمایز ساختن خود از دیگران بوده و هست. اعضای هر جامعه ادراک خاصی از هویت متمایزشان دارند. آنها ممکن است این ادراک را در دین یا در زبانشان متجلی کنند و یا آن را به گونه ای نمادین در هنر منعکس سازند - بیتس، 1375، ص . - 530 انگیزه خلق عناصر هویتی فرهنگی در معماری یکی از تلاش های قابل ستایش بشر برای متمایز ساختن خانه، شهر و کشور خویش، برای ستایش و افتخار به باورهایش می باشد. از این رو مردم سازنده شهر هرگاه توانسته اند فرصت اندیشه پیدا کنند و سلیقه های خاص خود را روی بناهای خویش بیشتر انعکاس دهند به این مهم اقدام کرده اند - فلامکی، 1383، ص . - 70
اما در عصر جدید و پدیده جهانی شد که بی هویتی از بلایایی آن است، لزوم وخلق عناصر هویتی فرهنگی در شهر بیش از گذشته ضروری می نماید. امروزه همه از بی هویتی، یکنواختی و کسالت بار بودن شهر و فضاهایش می نالند - پاکزاد، 1386، ص - 30 و صاحب نظران بر این باورند که اقدامات نو تحت عنوان شهرسازی مدرن، چندان که باید، به قید اندیشه و تدبیر صورت نگرفته است - فلامکی، 1383، ص . - 265 به راستی چگونه می توان هویت از دست رفته را ب معماری و شهرسازی ایران بازگرداند و از تکرار گذشته جلوگیری کرد؟ عناصر هویت دهنده و ویژگی های آن کدام است؟ سیمای شهر چگونه می تواند به زندگی شهروندان معنا ببخشد؟ خواننده ی محترم می تواند در این مقاله پاسخ این پرسش ها را بیابد.
فرهنگ
فرهنگ و جایگاه فرهنگ در تعریف های گوناگون - تشریحی، تاریخی، روانشناسی، ... - و نظریه های مختلف - ساخت گرایان، کارکرد گرایان، ... - متفاوت است. در این میان تعریفی که هولتون از فرهنگ ارایه می دهد نزدیکی بیشتری با موضوع مورد بحث دارد. هولتون در تعریف فرهنگ چنین می نویسد: »فرهنگ جعبه ابزاری است حاوی اعمال و عادت هایی که ما را یاری می کنند تا جهان را درک کنیم - مانند علم و دین - و نیز یک منبع نهادهای احساسی - مانند هویت ملی - و ارزش ها - مانند آزادی و عدالت - که به واسطه ی آنها هویت کسب می کنیم و به اعمال خود جهت می دهیم و آنها را توجیه می کنیم« - بنیانیان، 1386 ، ص . - 47 فرهنگ را می توان مجموعه ی پیچیده ای شامل: دین، دانش، هنر، قانون، اخلاق، آداب و رسوم، و هر آنچه که انسان از جامعه کسب می کند، نیز دانست - عمرانی پور، 1383، ص . - 6 فرهنگ، آموختنی، انتقال پذیر، انطباق پذیر، یکپارچه کننده، آرمان ساز و انتزاعی از واقعیت اساسی بشر است - چیتامبر، 1378، ص . - 83
فرهنگ نزد ایرانیان
ایرانیان، دستیابی انسان به برتری هایی در جهان معنوی از راه بهره وری از توشه ی اندوخته ها و آموخته هایش را، به مثابه ی پدیده ای دانشته اند همزاد با انسان و فعال در طول زندگی فردی و اجتماعی وی، و در نامیدن این پدیده، واژه ی فرهنگ را ساخته اند - فلامکی، 1385، ص » . - 162فر« به معنای شوکت و شکوه، نمایانگر و یا نشانه ای از والا نگریستن و به ارزشمندی اندیشیدن و در تعالی گام نهادن است؛ ضمن این که به پیش و به پیش روی و به جلو نگریستن را، به مفهوم زمانی- مکانی کلمه در بر دارد. و »هنگ«، فرا یافتن، و به دست اوردن به شرط سنگینی و وقار، فهم و معرفت، هوش و هوشیاری قائم بر آموزش و پرورش است. چنانگه دیدیم فرهنگ در زبان فارسی کامل ترین و زیباترین ریشه و ترکیب لغوی را دارا است و، به زبان ما، دست یازیدن به هر چه والاست دانسته می شود و این معنا، با سکون و با رخوت، بیگانه است - فلامکی، 1385، ص . - 615
فرهنگِ شهر
فرهنگ شهر را می توان بافته ای در حال دگرگونی و تحول بی وقفه از: مبانی اندیشه و اندیشه؛ مبانی تولید هنر و فرآورده های هنری؛ مبانی علوم و فرآورده های علمی؛ روش های تولید فرآورده های فنی و ابزارهای زندگی و تولید که از نیازها و محرک های محلی و جهانی برانگیخته می شوند، تا پس از تجربه شدن و بهره وری، به عنوان پشتوانه و اندوخته، پشت سر گذاشته شوند، دانست. لازم به ذکر ایت که این پشتوانه و اندوخته ی فرهنگی شهر، حافظه فرهنگی شهر است و برای ایرانیان، که گذشته را- پاره ای از زمان حیات خویش بر می شمرند، موجودیتی مقدس به حساب می آید - فلامکی، 1385، ص . - 615
هویت
اصطلاح هویت در علوم مختلف به عنوان یک مفهوم دارای معانی متعدد و متفاوتی است. از نظر لغوی واژه هویت معادل Identity است که از Identitas مشتق می شود. و دو معنای تداوم و تمایز را می رساند. مفهوم هویت به طور همزمان میان افراد یا اشیاء دو نسبت متحمل برقرار می سازد، از یک طرف شباهت و از طرف دیگر تفاوت - جنگینز، 1371، ص . - 5 به بیانی دیگر هویت داشتن یعنی یگانه بودن، ولی از دو جنبه متفاوت: مانند دیگران بودن در طبقه خود و مانند خود بودن در گذر زمان - عباس زاده، 1384، ص . - 61 هویت در مدل مازلو مترادف نیاز به احساس تعلق، عزت نفس و خودشکوفایی، ایجاد شناسه برای فرد و تعیین نقش او در جامعه در نظر گرفته شده است. نیاز به انگیزش همان نیاز به خود شکوفایی است - لنگ، 1386 ، ص . - 170 به طور کلی هویت ها، معناهایی کلیدی هستند که ذهنیت افراد را شکل می دهند و مردم به واسطه آنها نسبت به رویدادها و تحولات محیط زندگی خود حساس می شوند. بر اساس نظریه - هومر هویت - فرآیند هویت، یک سیستم کنترل است که مجموعه ای از هنجارها و ضد هنجارها را در فرد و جامعه به وجود می آورد - عباس زاده، 1384، ص . - 43
هویت اجتماعی و فرهنگی
در هر اجتماعی الگوهای رفتاری منحصر به فرد وجود دارد که سبب می شود تا اعضای این اجتماع از دیگر اجتماعات تمایز یابند. مجموعه مشخصی از این الگوهای رفتاری را می توان با عنوان هویت اجتماعی در نظر گرفت. در درون هر هویت اجتماعی »هویت های جمعی« متعددی وجود دارد که از هم جدا و با یکدیگر تداخل دارند. »هویت جمعی« شناسه آن حوزه و قلمروی از حیات اجتماعی است که فرد با ضمیر »ما« خود را متعلق، منتسب و مدیون بدان می داند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف می کند. مثل ما عبداللهی ها، ما لرها، ما ایرانیان، ما مسلمانان. اما در شهرهای بزرگ هویت های اجتماعی اشکال متعدد و متنوعی از سنتی گرفته بر اساس معیارهای خانوادگی، فامیلی و هم محلی تا هویت های جدید بر اساس معیارهای حرفه ای مانند انجمن متخصصین شهرسازی تا علائق و سلیقه ها مانند انجمن دوستدارات طبیعت وجود دارد.
در شهرهای بزرگ انجمن ها و تشکیلات فراوانی مانند انجمن همدانی های مقیم مرکز یا بختیاری های مقیم مرکز وجود دارند. وجود این تشکل ها که نمود هویت های سنتی خود است. مانوئل کاستلزر در کتاب عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ با عنوان فرعی قدرت هویت می نویسد: »مردم در برابر فرآیند فردی شدن و تجزیه اجتماعی مقاومت می کنند و مایل به گرد هم آمدن در سازمان های اجتماع گونه ای هستند که در طول زمان احساس تعلق و در نهایت در موارد بسیار، هویتی فرهنگی و همگانی ایجاد کند.« او ساز و کار هویت یابی جدید را در نهضت های اجتماعی شهری می داند و معتقد است شهرنشینان در برابر تجزیه اجتماعی مقاومت می کنند و هویت های جمعی جدیدی می یابند. کاستلزر خود سرشت این نهضت ها و هویت های جدید را واکنش تدافعی علیه تحمیلات بی نظمی جهانی و تغییرات پرشتاب و کنترل ناپذیر می داند - زبردست، 1383، ص . - 137
هویت شهر و بنا
هویت در معماری ممکن است ناشی از طرح و شکل کلی باشد، اما در عین حال به همان مقدار نیز می تواند ناشی از اطلاعات همراه و مرتبطی باشد که بر سطح یا حجم آن محسوس است - مایس، 1384، ص . - 33 هر شهر و بنا هویت خود را از رویدادها و الگوی رویدادهایی می گیرد که پیوسته و به کرات در آنجا اتفاق می افتد - الکساندر، 1386 ، ص . - 69 این الگوهای رایج رویدادها بسته به هر فرد یا فرهنگ تا حد زیادی فرق می کند. در واقع هر فرهنگ همواره الگوی رویدادهای خود را با نام عناصر در هر شهر نحوه زندگی مردم آنجا را برای ما روشن می کند. ساختمان ها می توانند کلاً در موجودیت حجمی خود، شکل نمادین پیدا کنند و یا دربخش هایی از پیکره ی کالبدی شان، یا شکل نمادین پیدا کنند و یا در بر گیرنده ی نمادهایی شوند که روی به زندگی مدنی و فرهنگی و اجتماعی شهروندان دارند - فلامکی، 1385، ص . - 586 به طور کلی در مورد اینکه چگونه ساختمان ها و دیگر مصنوعات بشری معنا می یابند نظریه های متفاوتی وجود دارد که در اینجا به دو نمونه از آنها اشاره می شود:
نماد گرایی خود انگیخته از طریق پویایی های ادراکی
طبق این نظریه معانی در خود فرم ها نهفته است. آرنهایم این رویکرد را در مقابل »نمادگرایی عامیانه« قرار داده است. یک نظر این است که خط و فرم به علت دریافت نظام عصبی انسان با معنا هستند. نظر دیگر این است که این شکل ها به دلیل همساختی با پدیده های طبیعی حامل معنا می باشند. گفته شده است معانی نمادین خود انگیخته از تمثیل های قابل دریافت مستقیم که نیازی به تفکر عمیق ندارند به وجود می آیند.
رویکرد یونگی نمادگرایی
مفاهیم ضمیر ناخودآگاه حجمی و فردیت یونگ، برای تبیین این که چرا بعضی فرم ها برای ما معنی دار هستند به کار گرفته شده است. یونگ ادعا کرده است که ضمیر ناخودآگاه جمعی پیوند مردم را با گذشته برقرار می سازد. ضمیر ناخودآگاه از »مجموعه ای از انرژی های روانی« که همان صور نوعی است، تشکیل شده است. یکی از بنیادی ترین صور نوعی که »مرکز درونی وجود، جان و یگانگی« انسان را تشکیل می دهد، خود است. از آنجا که دست یافتن به صور نوعی مشکل است، انسان شخصیت و آرزوهای خود را از طریق انتخاب محیط زندگی بیان می کند. مردم این عمل را با فرم خانه هایی که می سازند یا انتخاب می کنند انجام می دهند.
تینگ مفهوم نمادهای جهان شمول مشترک در تجربه ی مردم را با ضمیر ناخودآگاه مرتبط ساخته است. او همچنین مفهوم »فردیت« یونگی را به توافق بعضی فرم ها ربط داده است. فردیت، فرآیند رشد شخصیت است که طی آن فردی می تواند ضمیر ناخودآگاه خود را با زندگی خودآگاه هماهنگ سازد. آن گونه که نوربرت وینر زمانی گفته است، محیط اطراف انسان شامل »هزار و یک پیام است که به هر کس ممکن است مربوط باشد.« معانی نمادینی می دهند، به موجودیت فیزیولوژیکی، اجتماعی و روان شناختی آنها بستگی دارد. به طور کلی، معانی نمادین محیط شاخته شده باید در مجموعه وسیعی از ارزش های فرهنگی مردم و محیط در نظر گرفته شوند - لنگ، 1386، ص . - 242
عناصر هویتی فرهنگی در شهر
بنا به تعریفی که از فرهنگ و هویت به دست آوردیم عناصر هویتی فرهنگی می توانند آن دسته از الگوهایی باشند که وجود و به کارگیری آنها در طراحی شهری نوعی احساس تعلق تداوم بخش ایجاد می کند و سیمای شهر را نسبت به دیگر جوامع متمایز می کند. به بیان دیگر این عناصر می توانند معانی روشنی را درباره هویت و فرهنگ گروه و جامعه سازنده و استفاده کننده آن را ارائه کنند. این عناصر خاموش و گویا، نمونه ای از فرهیختگی، نشانی از تاریخ ادراک، وحدت بخش و سامان دهنده جامعه هستند و می توانند ضامن استمرار فرهنگی و هویت جامعه باشند. این عناصر تحسین برانگیز و جاذب، بیگانگی از محیط را کاهش داده و درک هنری جامعه را افزایش می دهند و تداعی کننده آموخته ها وخاطرات جامعه هستند. عناصر هویتی فرهنگی را می توان در دو گروه ثابت - مسجد - و نیمه ثابت - مبلمان خیابان ها - قرار داد.
فضاهای شهری
فضای شهری صحنه ای است که داستان زندگی جمعی در آن گشوده می شود. بنابراین شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی فضای شهری تلقی شود این است که در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد. پس آن دسته از نرم فضاها و سخت فضاها که بستر تعامل اجتماعی نیستند فضای شهری نامیده نمی شوند. بیان این ویژگی برای برخی از متخصصین طراحی شهری در ایران این توهم را ایجاد کرده است که در حال حاضر ما فضای شهری نداریم. اما در واقع فضاهای شهری ما هر چند که ضعیف و مقطعی عمل می کنند دارای پتانسیل هایی هستند و با شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها و تقویت و تشویق زندگی جمعی قابل احیاء می باشند - پاکزاد، 1385، ص . - 81
لزوم بکارگیری عناصر هویتی فرهنگی
با افزایش و گسترش زندگی اجتماعی در شهرهای بزرگ و کلان شهرها موجب پیچیدگی و چند پارگی و حتی تنزل روابط اجتماعی می شود. از آنجایی که شهر بزرگ عرصه تغییرات و تحولات بی شمار است احتمال بیشتری وجود دارد که افراد به ویژه مهاجران از هویت های قبلی خود کنده شوند و در وضعیت ناپیوستگی به هویت های جدید یا عدم شکل گیری آنها به مسئله بحران هویت دچار آیند - زیردست، 1383 ، ص . - 148 از طرفی با رشد شهرها و حومه ها، گرایشی افراطی در یک شکل کردن چهره ی شهری به وجود آمده است. به گونه ای که اغلب تفاوت کمی در روحیه ی مبلمان نقاط مختلف شهر و حتی گاهی میان چند کشور دیده می شود. حال آنکه هنوز هم جذاب ترین و به یاد ماندنی ترین محله ها آنهایی هستند که با شکل و شمایل ویژه و مختص به خود در خاطره ها جای می گیرند و شاید از همین روست که در کوشش های جدید برای نو سازی و ساماندهی شهرها به این خصوصیات توجه بسیار می شود.
از دیدگاه طراحان، انتخاب و طراحی مناسب مبلمان شهری، حفظ هویت مکان و نمود بیشتر آن را ممکن می سازد. اگر دخالت در شهر به تزئینات سطحی محدود نشود، باید میان بافت اجتماعی و فضای شهر توازنی ایجاد کرد. آن گاه که بافت اجتماعی مکانی تثبیت شد و در میان ساکنانش مفهوم شهر نشینی، ریشه ای عمیق دواند، می توان به ساختارهای مکمل در سیما و منظر آن پرداخت و شرایط را برای حفط محیط و رفاه اهالی اش مهیا کرد. به اتکای همین بافت اجتماعی تثبیت شده و ریشه دار می توان در مدت زمان کافی و با روشی پویا، خیابان های محله و شهر را به گونه ای مجهز کرد که بازتاب فرهنگی آن باشد - مرتضایی، 1382، ص . - 30
احیای هویت
