بخشی از مقاله
چکیده
ایران سرزمینی است با اقوام کهن و تمدنساز و زبآنهای محلی ایران بخشی از سرمایه فکری این کشور هستند. زبان در گام نخست، ابزار ایجاد ارتباط است. مهمترین دلایل اهمیت حفظ و طبقهبندی زبآنهای قومی یک کشور عبارتند از: نگهداری و ماندگار کردن یک میراث فکری، فرهنگی، و انسانی که ریشه در ادواری دارد که راه دیگری برای کسب آگاهی از آن زمانه نیست، به خصوص زبآنهایی که سنت نوشتاری و خط نداشتند. همچنین هویت ایرانی دارای مؤلفههای بسیاری است که مهمترین آنها، فرهنگ، زبان و تاریخ می باشند. با توجه به جایگاه ویژه زبان فارسی در میان نمادهای هویت ملی ایرانی، سزاوار است که برنامهریزان زبان فارسی توجه ویژهای به برنامهریزی شأن زبان فارسی در کنار پیکره آن داشته باشند. زبان و هویت، دو جزء جدایی ناپذیر در تشکیل زیر ساختهای جوامع بشری در عرصه روابط فردی و اجتماعی است. همچنین، با در نظر گرفتن انبوه پژوهشهایی که همگی مؤید ارتباط متقابل زبان و فرهنگ است، در این پژوهش کوشیدهایم چالشهای میان زبان، فرهنگ و هویت را بررسی کنیم.
واژههای کلیدی: زبانشناسی، هویت، فرهنگ، خودبیگانگی
-1 مقدمه
زبان به مثابه عامل پیوند دهنده ملت عمل میکند و عامل اصلی ارتباط و جریان سیال فرهنگی است. هویت ملی با زبان ملی پیوندی ناگسستنی دارد. رحمان - Rahman , 2007 :2 - زبان برای مقاصد مختلفی به کار میرود. علاوه بر نقش اصلی زبان که برقراری ارتباط است، شوهامی - Shohamy,2006 - دیگر نقش مهم آن، یعنی ایجاد هویت در افراد و تعیین وفاداری آنان را یادآوری میکند. - قمری و همکاران، - 1389 زبان همواره نقش مهمی در ایجاد و بیان هویت داشته است. در عصر پسانوگرا، با افول برخی نشانههای هویت همچون نژاد، این نقش مهم تر نیز شده است. - - Warschauer,2007 هویت ملی به عنوان پدیدهای سیاسی و اجتماعی نوزاد عصر جدید است و به عنوان یک مفهوم علمی، از ساختههای تازه علوم اجتماعی است که از نیمه دوم قرن کنونی به جای مفهوم »خلق و خوی ملی« رواج گرفته است. - تاجیک،. - 161 : 1379
نظام فرهنگی به افراد یک گروه و جامعه، هویت فرهنگی میبخشد و از نظر مکنزی »هویت ملی« یکی از چهار نوع اصلی هویت فرهنگی است که از قرن نوزدهم برجای مانده است و سه نوع دیگر آن هویت نژادی، هویت دینی و هویت طبقهای هستند - رزازی فر،. - 105 :1379 برخی صاحبنظران، ایدئولوژی را عامل تشکیل هویتها، به ویژه هویت ملی و زبانی دانستهاند و معتقدند که همه ایدئولوژیها چون غیریت پردازند، هویتساز نیز هستند. - قمری و همکاران، - 1389 هویت ملی و زبان ملی بر یکدیگر اثر میگذارند. از یک سو، هویت ملی بیشتر بر اساس زبان ملی شکل می-گیرد و از سوی دیگر، زبان ملی متأثر از هویت ملی است.
بنجامین لی ورف - 1941-1897 - اولین کسی بود که ارتباط میان زبان و شناخت را به طور جدی و تجربی بررسی کرد. وینگشتاین - 1988 - 1951 - نیز به ارتباط میان زبان و بیان معتقد بود. - قمری و همکاران، - 1389 در مقابل، خودبیگانگی به طور گسترده در علوم انسانی جهت تبیین برخی از انواع کنشها، واکنشها،فرآیندها، حقایق پیرامون و فشارهای روانی و اجتماعی به کار میرود. - بوید و مک کی ، - 2000 جامعهشناسان، همچنین، بر نقش عوامل بیرونی و واقعیات اجتماعی در بروز بیگانگی تأکید دارند و از این رو آن را مسئلهای تحمیلی به حساب میآورند. در واقع آنها در نقش عوامل اجتماعی و بیرونی در بروز بیگانگی اشتراک نظر کامل دارند - زکی، - 1388
-2 هویت
هویت یا الهویه کلمهای عربی است. این کلمه از "هو" به معنی او که ضمیر غایب مفرد مذکر است، میآید و از آن لفظ هوهو یا الهوهو را ساختهاند که اسم مرکب است و معرفه به ال. معنی لغوی آن اتحاد به ذات یا انطباق به ذات است. اتحاد به ذات به معنی اتصاف و شناخته شدن و یکی شدن موصوف با صفات اصل و جوهری مورد نظر است. وقتی از هویت پدیدهای سخن به میان میآید، باید آن سخن طوری باشد که نشاندهد پدیده مزبور به راستی گویای هیئت و ماهیت وجودی آن است، در غیر این صورت فاقد معنای ماهوی آن خواهد بود - الطائی، . - 1378از نظرگاه دیگری هویت فرایند پاسخگویی آگاهانه هر فرد به یک دسته سؤالات در مورد خودش میباشد؛ از گذشتهاش که او چه کسی است، کجا بود، چه بود، چه هست و به چه قبیله، نژاد یا ملت تعلق دارد، منشا ابتدایی و اصلیاش کجاست و در تمدن جهان چه نقشی داشته است - باوند، - 1377
برخی از اندیشمندان هویت را با تاکید بر "وجه تشخص" تعریف کردهاند نظیر آنچه که شیخاوندی ارائه نموده است: "هویت مبین مجموعه خصایصی است که امکان تعریف صریح یک شیء یا یک شخص را فراهم میآورد" - شیخاوندی، . - 1380 برخی هویت را معناداری جامعه دانستهاند، یعنی جامعه معنایی برای خودش قائل باشد و در چارچوب آن عمل کند و درصورت از دست دادن این معنا یا به هر دلیل گسستگی در معناداری با بحران هویت مواجه خواهد شد - رجایی، . - 1373برخی دیگر از جامعهشناسان مقوله هویت را با دید جدلی و تقابلی آن تعریف نمودهاند. در نگاه این گروه اساساً هویت در مقابل غیرقابل طرح است. اگر فضا یکدست باشد، عنصر هویت خود را نشان نمیدهد. از این منظر هویت به معنی هستی و وجود است، چیزی که وسیله شناسایی فرد باشد تا او را از دیگران متمایز کند. انسانها هویت خویش را در حذف چیزی یا در برابر چیزی تعریف میکنند - تاجیک، . - 1379 در این نوشته منظور ما از به کار بردن کلمه هویت، آن شناختی است که مردم از خود دارند و به وسیله آن خود را ازدیگران متمایز میکنند.
-1-2 هویت ملی
هویت ملی به معنای احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی - جامعه کل - و در میان مرزهای تعریف شده سیاسی است. مهمترین عناصر و نمادهای ملی که سبب شناسایی و تمایز میشوند، عبارتند از: "سرزمین، دین و آئین، آداب و مناسک، تاریخ، زبان و ادبیات، مردم و دولت". به عقیدهی یوسفی، در درون یک اجتماع ملی میزان تعلق و وفاداری اعضاء به هر یک از عناصر و نمادهای مذکور، شدت احساس هویت ملی آنها را مشخص می سازد - یوسفی، - 17 :1380 به اعتقاد احمد اشرف این پدیده بجای مفهوم کاراکتر ملی از نیمه دوم قرن اخیر رواج یافته و از ساختههای علوم اجتماعی است - اشرف، . - 522 : 1378
استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران مینویسد: "اگر هویت ملی را نوعی احساس ملی بنامیم تعریف آن عبارت خواهد بود: از وجود احساس مشترک یا وجدان دسته جمعی در میان عدهای از انسانها که یک واحد سیاسی یا ملت را میسازند" - مطهری، - 1363 با توجه به انواع تعاریف درباره هویت ملی رزازی فر میگوید: "هویت ملی از نظر جامعهشناسی به مثابه نوعی احساس تعهد و تعلق عاطفی نسبت به مجموعهای از مشترکات ملی جامعه است که موجب وحدت و انسجام میشود و دارای ابعاد مختلف خرده فرهنگ ملی، دینی جامعهای و انسانی است و ویژگی اصلی آن قابلیت
