بخشی از مقاله
رسالت برنامه درسی در غنای هویتی و فرهنگی دانش آموزان
چکیده:
برنامهدرسی مجموعه فرصت هایی برای یادگیری است؛ یکی از زمینه هایی که بر مفهوم یادگیری تأثیر میگذارد، پژوهشهای مبتنی بر هویت فرهنگی میباشد چرا که یکی از ابعاد مهم تعلیم و تربیت در هر جامعه ای تحقق اهداف فرهنگی آن است؛ تربیت شهروندی که بتواند ضمن آگاهی از ارزش ها و میراث فرهنگی ملت خود، توانمندی لازم برای حفظ عوامل و عناصر و فرهنگ ملی را به دست آورده و همچنین بتواند به توسعه و گسترش آن نیز کمک کند، وگرنه حفظ فرهنگ ملی بدون تلاش برای افزودن بر آن به تنهایی نمی تواند موجبات رشد و پیشرفت جامعه را فراهم نماید(فلاحی،.(76:1387 به عبارتی آگاهی فرهنگی، توانمندی برای ارزیابی عوامل فرهنگی و ایجاد توانایی لازم برای توسعه فرهنگ از جمله مهمترین وظایف نظام تعلیم و تربیت شناخته شده است. در این مقاله ضمن پرداختن به مفهوم برنامه درسی، مفهوم فرهنگ، تأثر و رابطه آن، نظرات شخصیت ها، تفاوت مفهوم برنامه درسی از دید دانشمندان به ارائه نظریات و رویکردهای مهم در زمینه فرهنگ و تربیت فرهنگی، ارائه یک چارچوب پیشنهادی برای تربیت فرهنگی( فرهنگ اسلامی-ایرانی) پرداخته شده است که میتواند به عنوان راهنمای مناسبی برای تحلیل برنامه درسی و بخصوص محتوای کتب درسی نیز استفاده شود.
موضوع مورد بررسی این مقاله، رسالت برنامه درسی در غنای هویتی و فرهنگی دانش آموزان میباشد که با روش کتابخانه ای و بررسی کتب و مقالات مرتبط با موضوع انجام گرفته است .
واژگان کلیدی: یادگیری، برنامه درسی، فرهنگ، هویت فرهنگی، تعلیم و تربیت
مقدمه:
استحکام و تداوم هر جامعه ای بستگی به حفظ و نگهداری فرهنگ و متعلقات آن و برنامه ریزی پیشرفت جامعه بر مبنای ریشه های فرهنگی آن دارد. لذا، برنامه ریزی هرگونه پیشرفتی بدون درنظرگرفتن متن فرهنگی نهایتا نتیجه ای جز عقیم ماندن برنامه در پی نخواهد داشت.
از طرفی بدون چشمپوشی از نقش کلیهی نهادهای جامعه در پاسداری از فرهنگ ملی، حفظ و انتقال فرهنگ از وظایف مهمی است که آشکارا هر ملتی برای آموزش و پرورش بیان میکند، که تنها کمک به انتقال، بلکه کمک به توسعه و گسترش آن نیز میباشد. در اینصورت است که آموزش و پرورش به رسالت فرهنگی خویش نائل میگردد. در قرن کنونی مسئله جهانی سازی و احتمال تهدید هویتهای ملی بر اثر گسترش آن، جوامع را نسبت به حفظ هویت ملی و فرهنگی بیش از پیش حساستر نموده است و بنابراین نقش آموزش و پرورش را دراین زمینه مهمتر میدانند، چراکه هر قدر ملتی از گذشته و فرهنگ خود آگاهی بیشتر و عمیقتری داشتهباشد، بدون شک با قاطعیت و ایمان بیشتری برای موجودیت و اعتبار خود و مطرح بودنش در سطح جهانی خواهد کوشید. به همین دلیل است که امروزه حتی جمعی از دانشمندان توجهشان به پدیده ای معطوف گردیده که به اعتباری همه رویدادها و بحرانهای سیاسی، نظامی و اقتصادی را بدان وابسته میدانند و آن چیزی جز پدیده "فرهنگ" نیست. حتی بعضی از کشورهای صاحب توانی چون فرانسه و روسیه نیز نگران آنند که اگر نتوانند هویت فرهنگی خود را در برابر امواج عظیم غیر خودی انگلوساکسون بهویژه آمریکا حفظ کنند در آینده نزدیک با فاجعه مواجه خواهند-گشت(فخرائی،.(54:1375 لذا شدیدا به غنیسازی فرهنگی برنامه درسی ملی توجه کردهاند(فلاحی،.(82:1387
اما اکنون با توجه به حساس بودن مسئله و اهمیت نقش آموزش و پرورش در اینزمینه، به نظر میرسد که صرف گنجانیدن دروسی با این نام کافی نیست بلکه بررسی تحلیلی برنامه درسی در تمامی مقاطع تحصیلی برای اطمینان از توجه به عوامل مختلف فرهنگی و میزان توجه به هر عامل برای بیان چنین ادعایی ضرورت دارد، در غیر اینصورت احتمال شیوع برنامه های درسی خنثی از جهت فرهنگی وجود دارد.
حال سوال این است که تا چه حد نظام آموزشی ما واقعا در جهت تحقق اهداف فرهنگی عمل کرده است؟ و تا چه حد برنامه درسی و محتوای درسی به سمت آن اهداف فرهنگی حرکت میکنند؟ آیا صرف گنجانیدن مواد و محتوای درسی که رنگ و بوی ملی و محلی دارند کافی است؟ یا اینکه تحلیل برنامه درسی از جهت توجه به ابعاد مختلف فرهنگی نیز لازم است! در مقاله حاضر درصدد هستیم به سوالات مذکور پاسخ دهیم.
مفهوم برنامه درسی
صاحبنظران و متخصصان علم برنامه ریزی درسی در مورد تعریف برنامه درسی اتفاق نظرندارند هر یک از برنامه ریزان باتوجه به دیدگاه خود برنامه درسی را به گونه ای خاص تعریف کرده اند که در اینجا به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:
خانم هیلداتابا1 با تکیه برنظرات تایلر2 برنامه درسی را طرحی برای یادگیری تلقی می کند. او معتقد است که برنامه درسی بیش از هر چیز به آماده سازی نسل جوان یک جامعه به صورت افرادی سازنده و مفید برای آن جامعه می پردازد. سیلور و الکساندر3 در سال 1974 برنامه ریزی درسی را نقشه ای می دانند که در آن فرصت های یادگیری و رسیدن به اهداف کلی وجزیی مناسب و برای جمعیت معین ومدارس مشخص، معلوم و طراحی شده است. در این تعریف ، برنامه درسی طرحی است که ازطریق آن می توان به هدف های آموزشی و پرورشی معین دست یافت(به نقل از احمدی ، .(1376
لوی4 برنامه درسی را شامل کلیه فعالیت های یادگیری فراگیرنده ، انواع وسایل آموزشی ، پیشنهادهایی در مورد راهبردهای یادگیری و شرایط اجرای برنامه درسی می داند(به نقل از مشایخ ، .(1388 در یک جمع بندی کلی از مجموع تعاریف ارائه شده می توان نتیجه گرفت که برنامه درسی شامل کلیه تجارب و فرصت های یادگیری است که تحت نظارت و مسئولیت آموزشی به منظور ایجاد تغییر مطلوب در دانش ها ، مهارت ها و نگرش های یادگیرنده طرح ریزی و اجرا می شود و عملکرد و بازده آن مورد ارزشیابی قرارمی گیرد(احمدی ،.(1376
رسالت اصلی برنامه درسی در نظام های آموزشی، دستیابی مخاطبان به اهداف غایی آن نظام و تربیت انسان مطلوب است. بر این اساس است که در نظام آموزش و پرورش ایران و در ذیل اهداف اخلاقی دوره متوسطه آموزش و پرورش، انتقال ارزش ها و تعالی بخشی و پاسداری از آن ها مورد تصریح واقع شده است(کاظمی و همکاران،.(130:1389
ماهیت و ساختار پژوهشی برنامه درسی
پژوهش برنامه درسی گونه ای از پژوهش یا کاوش تعلیم و تربیتی است. بدین ترتیب، این پژوهش ها به دنبال پاسخگویی به نوع خاصی از سوال های پژوهشی هستند که به حوزه ی سیاست گذاری درباره برنامه درسی، تولید برنامه درسی و اجرای این سیاست ها و برنامه ها مربوط می شود. پژوهش برنامه درسی با شناسایی پرسش هایی که از طریق پژوهش، قابل پاسخگویی هستند، شناخت این که کدام شکل پژوهش باید جهت پاسخگویی به این پرسش های خاص به کار گرفته شود و بالاخره اجرای فرایند های مناسب پژوهشی برای دست یابی به این پاسخ ها سر و کار دارد(شورت،12:1387
اصطلاح برنامه درسی از نظر شخصیت ها
واژه و اصطلاح برنامه درسی نخستین بار در سند های دو دانشگاه گلسو1 و لایدن2 پدیدار گردید؛ این دو دانشگاه پیش از آن زمان به ایده ها و اندیشه ها و عمل های اصلاح طلب کالون3 گرویده بودند. جنبش اصلاح دینی کالون برای آموزش مدرسه ای و برنامه درسی هدف های نوین به ارمغان آورد(شریف،.(89:1389
برنامه درسی و علم مطالعه
برنامه درسی و علم مطالعه، محصول های ناب و خالص تجربه های پیشین را به صورتی عرضه می کند که امکان بیشترین دست یابی به آن محصول ها و تجربه ها در آینده وجود داشته باشد. این نوع برنامه درسی و علم، سرمایه ای را عرضه می کند که می تواند یک باره به علاقه تبدیل شود. برنامه درسی و علم مطالعه کارها و فعالیت های ذهن را در هر سطح و مسیری که باشد، اقتصادی میکند. حافظه کمترین مالیات را می پردازد؛ زیرا واقعیت های درون آن، به جای این که تنها با رویدادهای گوناگون کشف اصلی مرتبط شوند، برمبنای چند اصل مشترک و کلی گروه بندی می شوند. مشاهده نیز به ما کمک می کند؛ ما می دانیم دنبال چه چیز بگردیم و آن را جست و جو کنیم(شریف،.(206:1389
تعیین هدف های آموزشی و برنامه درسی
هدف های آموزش و برنامه درسی تاکنون به طور روشن و شفاف تعیین نشده اند؛ از یک معلم علوم، زبان، مطالعه های اجتماعی یا هر موضوع درسی دیگر می شود پرسید چه هدف هایی را در درسش دنبال می کند و پاسخ رضایت بخش و قانع کننده ای هم شنید؛ این معلم می تواند پاسخ دهد هدف او رشد افراد خوب تربیت شده می باشد؛ او زبان، مطالعه های اجتماعی یا هر موضوع دیگر را به این دلیل تدریس می کند که آن درس بخش مهمی از یک برنامه درسی کامل برای خوب تربیت کردن است. معلمان هنرمندانی هستند که بدون داشتن تصوری روشن از هدف ها، بدون تردید عملکرد آموزشی عالی دارند؛ اما این معلمان از یک حس شهودی برخوردارند؛ این حس به آنان کمک می کند تا تدریس خوب،اهمیّتماده ها و محتوای آموزشی، عنوان های ارزشمند تدریس، شیوه های عرضه ماده ها و محتوا و توسعه اثر بخش عنوان های آموزشی را همراه با دانش آموزان خود دریابند(شریف،.(206:1389
اختصاصی بودن هدف های آموزش و برنامه درسی
تأکید همواره و پیوسته بر مفهوم آماده سازی در آموزش و برنامه درسی در اصل اصرار بر این بوده است که محصول های نهایی برنامه ریزی درسی با تفضیل و به صورت خرد و جزیی تبیین بشوند؛ چرا که پیش گویی های مبهم مورد توافق اهل نظر، دیگر کارگر نخواهد شد. پیوستگی و ارتباط بین دو ویژگی اختصاصی بودن و روشن بودن هدف های آموزش و برنامه درسی با کیفیت مناسب تبیین نشده است؛ این هم به نظر می رسد به دلیل بعضی از دشواری ها در حوزه عمل باشد(شریف،.(178:1389
مطالعه دانش آموزان ودانشجویان به منزله منبع هدف های درسی
آموزش، فرایند تغییر الگوهای رفتاری است؛ رفتار نیز در یک معنای گسترده، تفکر، احساس، اقدام و عمل را شامل می شود. اگر به آموزش اینگونه نگاه بشود، واضح است که هدف های برنامه درسی، نوع تغییرهای رفتاری ای راکه یک نهاد آموزشی میخواهد دردانش آموزان و دانشجویان خود ایجاد کند، نمایان می سازند.
مطالعه دانش آموزان و دانشجویان انجام میشود تا تغییر های مورد نیاز و مطلوب در الگوهای رفتاری آنان تعیین و تعریف شوند و نهاد های آموزشی هم این تغییرها را به مرحله اجرا درآورند. مطالعه کودکان آموزش ابتدایی در یک جامعه محلی میتواند کمبود غذایی و شرط های جسمانی نابسنده را آشکار سازد. این کمبود ها ممکن است هدف های برنامه درسی آموزش بهداشت و مطالعه های اجتماعی را پیشنهاد و توصیه کنند؛ در عین حال پیشنهاد این هدف ها تنها زمانی امکان پذیر می باشد که با توجه به شرط های عادی و مطلوب توصیه شوند. در جامعه ای که کمبودهای غذایی امری محتوم دانسته می شوند، احتمال چندانی وجود نخواهد داشت تا هدف های برنامه درسی را ازیک چنین داده هایی استنتاج کرد(شریف،.(214:1389
فرهنگ، برنامه درسی و سبک های تدریس
ورود فرهنگ به عرصه تعلیم و تربیت و از جمله برنامه درسی به عنوان قلب نظام آموزشی، منجر به این گردید که برنامههای درسی نه تنها از منظر عناصر آن (هدف، محتوی، روش و ارزشیابی) بلکه به صورت مجموعهای از پویایی های درهم تنیده در نظر گرفته شود. بر این اساس است که از دیدگاه برونر، فرهنگ آیینه توصیف و تفسیر برنامه درسی است و برنامه های درسی و کلاسهای درس همیشه منعکس کننده مجموعهای از برنامه های آشکار و ارزش های فرهنگی است. زیرا معلمان و دانش آموزان با باورها، علایق و انگیزه های متفاوتی به کلاس درس میآیند. باورها و انگیزه های آنان در فرایند آموزش و یادگیری تأثیر شگرفی دارند و فعالیت های آموزشی کلاس درس را تا حدود زیادی تحت تأثیر خود قرار می دهند. برای مثال این که دانش آموزان با چه پیش فرض هایی به کلاس درس می آیند و معلم توانایی های دانش آموزان را در فهم مسئله چگونه ارزیابی میکند، پاسخ این سؤالها در فعالیّت های آموزشی معلم در کلاس درس تأثیر زیادی دارد(آیتی و همکاران،.(161:1391
اساس داشتن یک برنامه خوب
برنامه ریزی وقتی به ثمر می نشیند که شما به خوبی از خودتان شناخت داشته باشید در این زمینه لازم است:
الف) عادات مطالعاتی خودتان را شناسایی کنید و میزان همگامی برنامه با عاداتتان را بررسی کنید. هر چه این همگامی بالاتر باشد برنامه قابلیت اجرایی بالاتری خواهد داشت.
ب) زمان مطالعاتی خود را شناسایی کنید. برنامه خوب، برنامه ای است که به بهترین زمان یا زمان های یادگیری ما توجه داشته باشد و آن را به بند بکشد(حاج بابایی،.(24:1389
ارائه چارچوب مطلوب برنامه درسی تربیت فرهنگی
اولین و مهمترین فایده تدوین هدف های آموزشی آن است که به برنامه ریزان درسی کمک میکند تا محتوای کتابهای درسی را براساس آن تدوین نمایند. این اهداف باید به تمامی ابعاد ذهنی- اجتماعی-شخصی و تولیدی توجه نموده و هم چنین ناظر به ابعاد شناختی- عاطفی و مهارتی باشد. دانش آموزان درجریان تربیت فرهنگی ابتدا شناخت و آگاهی های لازم در حوزه فرهنگی را کسب می نمایند تا به دنبال آن احساسات، نگرش ها، تمایلات و ارزش های متناسب با آگاهیهای شناختی در آن ها حاصل گردد و نهایتاً مهارتهای لازم درحیطه روانی-حرکتی را برای ایفای نقشهایفرهنگی و پاسداری از فرهنگ ملی- مذهبی را فرا گیرند بدین ترتیب اهداف کلی در حوزه تربیت فرهنگی به شرح زیر می باشد:
اهداف شناختی
هدف های شناختی باید در طبقه هایی از عالی ترین فرایندهای ذهنی گرفته تا پایینترین آن ها برحسب پیچیدگی مهارت ها و استعدادها و برحسب هدف های لازم تنظیم گردند. در حوزه مورد نظر ما ضمن توجه به نکات مذکور، این اهداف باید بر یادگیری دانش واطلاعات ضروری درباره عوامل فرهنگی اشاره کند که به عنوان مثال میتوان به مواردی به شرح ذیل اشاره کرد
(1 شناخت کلی معنا و مفهوم فرهنگ
2شناخت) عوامل و عناصر تشکیل دهده هویّت فرهنگی
(3آشنایی با فرهنگ سایر ملل و کسب تجارب سودمند آن ها
اهداف عاطفی
حوزه عاطفی برحسب میزان درونی شدن هدفهاست و در واقع هدفهای حیطه عاطفی آن قسمت از هدفهای آموزشی هستند که با نگرشها، عواطف، علایق و ارزشها در حوزه فرهنگی سر و کار دارند. در زیر به چند مورد از این اهداف اشارهمیشود:
(1علاقه نسبت به فرهنگ ملی(ایرانی- اسلامی) واحساسات تعلق به آن
)تقویت2 روحیه همبستگی و وحدت ملّی
(3پاسداری از ارزش های اسلامی در فرهنگ ایران
(4گرایش به رعایت قوانین و مقررات جامعه(مرادی،.(85:1391
اهداف روانی- حرکتی
حوزه سوم اهداف آموزشی مربوط به مهارت های روانی- حرکتی است. منظور از این حوزه کسب توانایی ها و مهارت هایی است که دانش آموزان بتوانند بهخوبی وظایف و نقش های فرهنگی خود را در جامعه به عنوان یک شهروند ایرانی متعهد اجرا نمایند. این اهداف عبارتند از:
الف)توانایی شرکت در فعالیّت های فرهنگی (هرکدام از حوزه های فرهنگی)
ب)توانمندی های استفاده از آگاهی های بدست آمده در تحلیل مسایل فرهنگی(مرادی،.(86:1391
نظریات مطرح شده در باب رابطه بین فرهنگ و آموزش
