بخشی از مقاله
سلسله مراتب(محرمیت) در خانه هاي سنتی ایران
چکیده:
از مهترین اصول معنوي در طراحی خانه هاي سنتی ایران می توان به اصل حریم و محرمیت اشاره کرد که همواره مورد توجه معماران گذشته بوده است. حفظ حریم و محرمیت از آن جهت حائز اهمیت بوده است که انسان ها همواره نیازمند آرامش و احساس امنیت در زندگی خصوصی خود و محترم شمرده شدن حریم خویش از جانب دیگران می باشند، که معماري گذشته درفضاهاي عمومی و خصوصی با استفاده از روش هاي مناسب و همچنین بکارگیري عناصر خاص در معماري ، آسایش روانی افراد را تامین می کردند. یکی از مهم ترین ابعاد طراحی فضاهاي درونی، میزان پیش بینی حریم در آن هاست. حریم در لغت به معنی پیرامون، گرداگرد خانه و مکانی است که حمایت و دفاع از آن واجب باشد.حریم، ایجاد مرز می کند، در حقیقت حریم، هاله اي به وجود می آورد و مانع از تجاوز دیگران می شود. حفظ حرمت خانواده و توجه به اصل محرمیت، از بارزترین تجلیات اصول اعتقادي و فرهنگی در معماري ایرانی بوده است.به گونه اي که در طراحی بناهاي مسکونی هیچ گونه اشرافی از همسایگان متوجه ساکنین نیست. در عین حال بر روي در ورودي خانه ها کوبه هاي متفاوت، نشانگر جنسیت مراجعه کننده است. شکل گیري فضاهاي اندرونی و بیرونی، طراحی سلسله مراتب فضایی، تعبیه فضایی به نام هشتی در ورودي خانهها و عدم امکان دیدفضاهاي داخلی خانه در بدو ورود، از اثرات این معماري است. مردم واري معماري ایران و رعایت تناسب میان اندام هاي ساختمانی با اندام هاي انسان از دیگر مصادیق حرمت است.
واژه هاي کلیدي: معماري سنتی، سلسله مراتب، خانه هاي سنتی، محرمیت
- 1 مقدمه:
خانه به معناي محل سکونت است و حرم امن یک مسلمان به شمار می آید .ابعاد مادي آرامش و آسایش (مثل فقدان سرو صدا و آلودگی صوتی و تنظیم شرایط محیطی) ، و آرامش خیال جملگی از ویژگی هاي اصلی مسکن مطلوب به شمار می آیند و نبود آن ها ممکن است آرامش قلبی و روحی انسان را مختدوش نمایند.رعایت حریم خصوصی مسکن در بسیاري از آیات قرآن مورد اشاره قرار گرفته و براي مثال در سوره نور آمده است :"اي کسانی که ایمان آورده اید ، به خانه اي غیر از خانه خودتان وارد نشوید ،تا زمانی که اجازه گرفته باشید و به افراد منزل سلام کرده باشید و اگر کسی در منزل نباشد ، وارد نشوید تا زمانی که اجازه یابید ، اگر از شما خواستند که باز گردید پس داخل نشوید ، که این کار باعث اخلاص بیشتر می شود و خدا آگاه است که شما چه می کنید (سوره نور ،آیه(27-28همچنین خداوند محدوده ارتباط بین مردان و زنان غریبه را در نظریه محرمیت تعیین می کند :"اي پیامبر به دختران و همسرانت و زنان مسلمان بگو آن ها باید لباس هاي بیرونی شان را از نامحرمان بپوشند (وقتی در بیرون هستند) که این بهترین راه براي حفاظت از سوء نیت است"(سوره احزاب،آیه.(59 از این رو از مسائل عمده اي که در مسکن سنتی به آن توجه شده توجه به حفظ حریم و محرمیت است . حریم ایجاد مرز می کند و به معناي جدایی نیست ، بلکه در کلیه شئون زندگی و روابط اجتماعی و به تبع آن در معماري تاثیرگذار است و در عین آنکه حجابی ایجاد می کند ، مانع تجاوز دیگرانمی شود و تمامیت زندگی را حفظ می کند. حریم حافظ خلوت افراد است تا امکان سیر در حالات درون به ست آید و تعادل میان بون و درون ایجاد گردد(کاتب،1384،(12
- 2 بیان مسئله :
در معماري کهن ایران، معماري خانه برپایه اصول و الگوهاي ویژه طرح ساخته می شده است .این اصول را چه در خانه هاي توانگران یا اعیانی و اشرافی و چه در خانه مردم عادي همواره دنبال می کردند(نقی زاده،(1379 خانه ایرانی، جلوه مستقیم ارزش هاي معنوي و فرهنگی و شیوه زندگی بود .در حالی که امروزه توجه اصلی دست اندرکاران تهیه مسکن غالبا "بر عوامل کمی و بویژه بر عوامل اقتصادي متمرکز است، یک از اصلی ترین مباحث توجه به ویژگی هاي کیفی، مخصوصا "بارزه هاي معنوي و ارزش هاي فرهنگی است، که در تهیه غالب برنامه ها و طرح هاي معماري از جمله مسکن مورد غفلت واقع شده است .چرا که خانه تنها مکانی است که اولین تجربه هاي بی واسطه با فضا، در انزوا و جمع در آن صورت می گیرد .خلوت با خود، با همسر و فرزندان، با دوست و دیگران همه و همه بی تعرض غیر در آن ممکن می گردد. لذا با توجه به مطالب فوق مقاله حاضر با اشاره به برخی از اصلی ترین ویژگی هاي مسکن ایرانی مطلوب که امروزه خواست مردم بوده و رعایت آنها سبب ایجاد محیطی مطلوب براي زندگی بر اساس شاخصه فرهنگی و اسلامی خواهد شد، به نگارش درآمده است.
- 3 روش تحقیق
نوع تحقیق بنیادي است ، هرچند که در حوزه طراحی معماري در دوره معاصر نیز می تواند در مواردي به کار گرفته شود و جنبه اي کاربردي پیدا کند . فرهنگ و برخی پدیده هاي مهم تأثیرگذار آن بر رو ي معماري مانند زمین، آب، هوا و فضاي سبز، متغیرهاي مستقل این تحقیق به شمار می آیند؛ و چگونگی شکل گیري فضاهاي ساخته شده و باز در خانه هاي سنتی ایران، متغیر وابسته آن هستند .روش تحقیق توصیفی و تحلیلی است و محدوده و قلمرو جغرافیایی بررسی ها ایران است. روش گردآوري اطلاعات ، مشاهدات و بررسی ها میدانی است و برخی اطلاعات از طریق اسنادي جمع آوري شده اند.
- 4 اصل محرمیت:
براي ارایه تعریفی از واژه محرمیت نخست به تعریف لغوي این واژه در فرهنگ نامه ها می پردازیم . واژه محرمیت از ریشه عربی(حرم) در لغت نامه دهخدا به شکل زیر تعبیر شده است:
محرمیت]م ر می ي)[ع مص جعلی،امص) محرم بودن .محرمی .رازداري .خویشی و در معنی محرم آمده است:
محرم ]م ر)[ع ، ص ، ا ) ناشایست .حرام .کسی که اذن دخول در حرم و خانه شخصی را دارد . خویشاوند .خویش .آشن ا .اهل سر و آنکه در نزد وي بتوان راز را به ودیعه گذاشت .معتمد .ندیم، مقرب .خودي .یگانه .رازدار.
محرم شدن؛ رازدار شدن .معتمد کسی گشتن در حفظ اسرار.
نامحرم؛ بیگانه .ناموافق و نامعتمد.
حریم؛ پناهگاه .خانه شخص و اطراف آن که از تعرض دیگران در پناه است.
در فرهنگ فارسی دکتر محمد معین، واژه محرمیت به معناي محرَم بودن تعبیر شده است و در معناي محرَم نیز آمده است:
(1 ناشایست . حرام (2 خویشاوندي نزدیک که نکاح او روا نباشد (3 زن . زوجه (4 خویش . خویشاوند (5 آشنا (6 واقف کار (7 مقرّب . ندیم.
با توجه به آن چه بیان گشت، می توان عنوان داشت که مراد از محرمیت در فضاي معماري ، کالبد دادن به فضا به گونه اي است که داراي حریم از دو جنبه کالبدي و معنایی باشد . حریم داشتن در حوزه کالبد فضایی بیشتر متمرکز بر اصولی است که امنیت فضا را شکل خواهند داد و در حیطه معنایی ویژگی هایی است که حرمت و ارزش را براي فضاي معماري به ارمغان آورد به گونه اي که فرد در آن به آرامش برسد. لذا با توجه به لغت شناسی ریشه محرم و آنچه عنوان گشت در واقع فضایی را می توان فضاي محرم دانست که از نظر کالبدي براي استفاده کننده داراي حریم، مصونیت و امنیت بوده و کیفیات فضایی آن به گونه اي باشد که آرامش و آسایش فرد را تامین نماید .پرواضح است که امنیت داشتن بصري در این فضا تنها بخشی از ویژگی هاي آن است و مفهوم آسایش و آرامش دامنه بسیار بزرگتري را شامل می گردد . در واقع هنگامی که شخصی به عنوان محرم شخص دیگر قرار می گیرد جدا از آنکه از نقطه نظر شرع اصولی میان آنان حاکم می گردد، رابطه اي خاص توام با اعتماد، اطمینان، آسایش و امنیت خاطر میانشان برقرار می گردد که حکایت از قرابت زیاد میان آنان دارد و یا هنگامی که انسان شخصی را به عنوان محرم خویش برمی گزیند او را امین، امانتدار، رازدار و در حقیقت خو دي به شمار می آورد . می توان عنوان داشت محرمیت به همراه خود ایجاد کننده انس و الفت است. و چنین است که می توان ابراز داشت، فضاي محرم نیز فضایی است که شرایط مادي و معنوي را براي استفاده کننده به منظور حصول محرمیت در تمامی ابعاد مختلفش فراهم آورد . محرمیت را می توان یکی از اصولی دانست که گرچه از گذشته هاي دور در معماري ایران زمین به چشم می خورده است و در دیگر فرهنگها نیز تا حدودي قابل دسترسی است ولیکن اوج شکوفایی آن را می بایست در معماري پس از اسلام دانست.
- 5 اصل سلسله مراتب
باید عنوان داشت اصل سلسله مراتب به عنوان یکی از اصول اساسی حاکم بر هستی بیشترین تاثیرات را در شکل گیري محرمیت در کالبد معماري سنتی ایران دارا می باشد . سلسله مراتب یکی از اصول حاکم بر مجموعه ها و اجزاء پدیدههایی است که یا به طور طبیعی در جهان هستی به عنوان یکی کل وجود دارند و یا توسط انسان طراحی و ایجاد می شوند و با توجه به آنکه اصولاً هستی موجودات در کائنات تابع سلسله مراتبی متقن و تعریف شده است، لذا نقش غیرقابل انکار آن در تعریف اجزاء کل یک مجموعه و هویت بخشی به آنها قابل ذکر است . در بخشهاي مختلف مرتبط با فرهنگ اسلامی همانند بسیاري از مکاتب به ویژه آن دسته که سه قلمرو عمده مادي (جسمانی)، روانی (نفسانی) و معنوي (روحانی) براي زندگی انسان قائل هستند، اصل سلسله مراتب از اهمیت خاصی برخوردار است . در جهان بینی اسلامی و به خصوص در عرفان اسلامی طی مدارج و منازل گوناگون در یک سلسله مراتب خاص شناخته می گردد و هر منزل و هر فضا و هر حریمی با ویژگی هاي خاص خود به عده اي خاص تعلق دارد که تا تحصیل شایستگی ها و بایستگی هاي لازم امکان وصول به آن و هم چنین عبور ا ز آن براي رسیدن به منزل بالاتر میسر نیست(معماریان،45،(1373لذا باید عنوان داشت که در جهان بینی اسلامی، در عالم وجود، هر شیءاي مکان و مقامی خاص را براي خویش دارا است که ارزش و موقعیت این مکان و مقام با توجه به ویژگی هاي مراتب وجود مشخص می شود. محیط مصنوع نیز از این قانون تبعیت نموده و اجزاء آن با توجه به ارزش و مقام فعالیتی که درون آن انجام می شود و کسانی که در آن وجود دارند و ارتباطشان با سایر اجزاء همجوار هریک مقام و موقعیت خاصی را دارا می باشند، که این ویژگی هاي خاص به خصوصیات کالبدي و نمادین فضاهاي متوالی و مجاور مربوط می شود . در شکل گیري یک بناي معماري نیز اصل سلسله مراتب است که سبب شکل دهی
