بخشی از مقاله
بررسی میزان انطباق نقش و عملکرد معابر در سلسله مراتب راه هاي شهري
(بررسی موردي: محور دانشجو-هفت تیر در کلانشهر مشهد)
چکیده
تغییر و تحول نیازمندیهاي زندگی شهري با دگرگون شدن ساختار شهرها و به تبع آن شکل گیري معابر جدید و دگرگون شدن نقش معابر موجود، پیوند خورده است. مقاله ي پیش رو برآن است تا پس از بررسی ویژگی ها و شاخص هاي گوناگون گونه هاي پرشمار معابر شهري، به بررسی میزان تطابق این شاخص ها با شرایط کنونی و عملکرد جاري آن ها بپردازد. نوشتار حاضر در زمره ي تحقیقات کیفی و کاربردي بوده و بر روش تحقیق توصیفی مبتنی است. نمونه ي مطالعاتی مورد نظر در بحث حاضر، محور هفت تیر-دانشجو واقع در کلانشهر مشهد خواهد بود. براستی این محور که توسط شریان اصلی وکیل آباد به دو بخش مجزا تقسیم شده است، دو نقش کاملاً متفاوت را ایفا می کند. در این میان، می توان ترافیک سنگین وسایل نقلیه را در بلوار دانشجو، برگرفته از عملکرد نسبتاً متناقض آن نسبت به نقش تعیین شده براي آن دانست. این در حالی است که بلوار هفت تیر به نقش تعیین شده براي آن نزدیک است. این محور تنها نمونه ي کوچکی از محورهاي پرشمار شهري است که به علت ناهمخوانی نقش درنظرگرفته شده براي آن ها با عملکردشان، با مشکل ترافیک سنگین وسایل نقلیه و ناکارآمدي آشکارا روبرو هستند.
واژههاي کلیدي: سلسله مراتب معابر شهري- شبکه ي ارتباطی- خیابان عبوري- جمع و پخش کننده- خیابان شهري- بلوار- بلوار دانشجو- بلوار هفت تیر
-1 مقدمه
درگذر زمان، تغییر و تحول نیازمندیهاي زندگی شهري به دگرگونی ساختار شهرها دامن زده است. در این میان، معابر شهري در زمره ي مهم ترین و بنیادي ترین بخش هاي این ساختار جاي می گیرند. از این روست که فرآیند توسعه ي شهر و دگرگونی ساختار آن، با شکل گیري معابر جدید و دگرگون شدن نقش معابر موجود، پیوند خورده است. همگام با تحولاتی همچون: استفاده روزافزون از وسایل نقلیه شخصی و به تبع آن افزایش ترافیک شهري، ضرورت بروزرسانی سلسله مراتب معابر با تمامی نقش ها و ویژگی هاي گوناگون آن، آشکارا احساس می شود. چراکه شبکه معابري که در آن، مسیرها در پیوند با یکدیگر به صورت مکمل ایفاي نقش می کنند؛ خود کلید اصلی مدیریت ترافیک شهري، برنامه ریزي کالبدي، استقرار و توزیع کاربري ها، مدیریت حمل و نقل عمومی و ...در نهایت افزایش بهره وري شهروندان از شهر خواهد بود.
در نوشتار پیش رو، پس از بررسی پیشینه ي معابر شهري در تاریخ معاصر ایران، گریزي بر مفهوم جاري در ادبیات حمل و نقل شهري و شهرسازي زده خواهد شد. بدین ترتیب پس از بررسی گونه هاي متفاوت دسته بندي معابر، نقش ها و شاخص هاي کمی و کیفی هر یک، با مطالعه ویژگی ها و معیارهاي بدست آمده و همسنجی آن ها با عملکرد کنونی یکی از محورهاي کلانشهر مشهد(محور هفت تیر- دانشجو)، میزان تطابق و همخوانی نقش تعیین شده براي این محور با عملکرد کنونی و واقعیت جاري آن، مورد آزمون و بررسی قرار خواهد گرفت.
-2 پیشینه ي معابر شهري در تاریخ معاصر ایران
پیش از قرن حاضر، شهرها داراي ساختاري بسیار ساده بودند. این گونه شهرها, به صورت پیاده مدار و با شبکه ي معابر پیش پا افتاده, داراي راه هاي ارگانیک, پرپیچ و خم و به دور از هرگونه استاندارد ویژه ي شهرسازي و ترافیکی به منظور پاسخگویی به نیازهاي اولیه آن روزگار شهروندان شکل می گرفتند.[5] در این میان عواملی همچون، رشد جمعیت, افزایش تمایل به شهرنشینی, مهاجرت هاي بی رویه روستاییان به شهرها و به تبع آن گسترش شهرها,
ساختار شبکه ي معابر نیز دستخوش دگرگونی ها و پیچیدگی هاي پرشماري شد.[8] پدیداري شدن پدیده ي نوینی
به نام خودرو در پهنه ي شهرهاي کشور در سال )1283ه.ش)- در دوران قاجار- آغازي براي روند پوست اندازي معابر شهري به شمار می رفت.[7] اما بدین دلیل که در آن روزگار، تنها اشراف و متمولان توان استفاده از این امکان را داشتند، بواقع دگرگونی هاي بنیادینی در ساختار شبکه ي معابر درون شهري ایران صورت نپذیرفت. در دوران حکومت پهلوي، حضور گونه هاي متنوع و پرشمار وسایل نقلیه عمومی, همچون اتوبوس, تاکسی و افزایش تردد وسایل نقلیه ي شخصی در سطح شهر, ساختار شبکه معابر شهري را به کلی دگرگون ساخت[5]،[6]،.[7] این چنین، استحاله ي شهرهاي پیاده مدار پیشین به شهرها به مثابه جولانگاه وسایل نقلیه و معابر آسفالته در سراسر کشور صورت پذیرفت.
پیشرفت علم و فناوري هاي نوین، عبور بزگراه ها از درون شهر، ساخت برخوردگاه هاي چند سطحی و ... را در سطح شهرهاي بزرگ ممکن ساخته و ساختار معابر شهري را به صورت پیچیده ي کنونی سوق داد[13]، .[7]
-3 گونه بندي تقسیمات معابر
راه ها، به مثابه عامل اصلی پیوند سکونتگاه هاي مختلف با یکدیگر و تامین کننده ي سفرهاي درون شهري و برون شهري داراي اهمیت هستند. در راستاي تسهیل روند برنامه ریزي، طراحی و درنهایت مدیریت ترافیکی آن ها, به دو بخش راه هاي برون شهري و راه هاي درون شهري تقسیم بندي می شوند. راه هاي برون شهري تامین کننده سفرهاي برون شهري بوده و به راه هاي جاده اي نیز معروف می باشند. این دسته از راه ها بر اساس موقعیت توپوگرافی, حجم و سرعت تردد, مشخصات هندسی و عملکرد آنها به دسته هاي جزئی تري تقسیم می گردند.[7] البته به دلیل آن که محوریت بحث این مقاله در زمینه راه هاي درون شهري بوده بیش از این به شرح و توضیح آن نپرداخته و به همین میزان بسنده می کنیم.
در راستاي مدیریت کاراي سفرهاي درون شهري شهروندان، راه هاي درون شهري بر اساس میزان اهمیت و نقش آن ها در استخوان بندي شهر تقسیم بندي شده و ویژگی هاي کمی و کیفی ویژه اي براي هر یک تعریف شده است.
به طور کلی براي معابر درون شهري متناسب با کارایی آن ها در پهنه ي شهر، نقش هاي شش گانه اي- نقش جابه جایی، نقش دسترسی، نقش اجتماعی، نقش معماري، نقش اقلیمی و آب و هوایی و نقش اقتصادي- در نظر گرفته می شود. بر مبناي نقش هاي یاد شده، می توان چهار دسته ي کلی شامل: شریانی درجه یک-آزادراه، بزرگراه و راه عبوري- ، شریانی درجه دو، جمع کننده و پخش کننده-اصلی و فرعی-، دسترسی ها، براي معابر درون شهري در نظر گرفت.[10]
البته لازم به یادآوري است که شیوه نام گذاري و گوناگونی تقسیمات معابر درون شهري در آیین نامه هاي گوناگون با هم تفاوت دارند. این در حالی است که ماهیت, نقش و ویژگی هاي کلی آن ها مشترك است. در جدول((1 به شماري از این دسته بندي ها اشاره شده است.[6]
جدول( :(1 مقایسه دسته بندي گوناگون معابر در منابع مختلف[6]
این معابر با هر شیوه نام گ ذاري, در هر نوع تقسیم بندي و هر آیین نامه در نهایت به یکدیگر پیوند خورده و شبکه اي از معابر درون شهري را تشکیل می دهند(ش کل 1 و .(2 در راستاي پیوند آ ن ها به یکدیگر و تشکیل شبکه ي معابر درون شهري, شیوه هاي متعد دي وجود دارد که از آن جمله می توان به شبکه ي حلقوي, شعاعی, شطرنجی و ... اشاره کرد.[7]
شکل(:(1 سلسله مراتب معابر درون شهري[7] شکل( :(2 سلسله مراتب معابر درون شهر ي[15]
-4 بررسی ویژگی هاي کمی معابر درون شهري
بر اساس نقش هاي درنظر گرفته شده براي معابر درون شهري و جایگاه آن ها در ساختار شبکه ارتباطی شهر,
ویژگی هایی براي هر معبر ازج مله: کاربري هاي پیرامون, چگونگی دسترسی به کاربري هاي حاشیه, تعداد و فاصله ي تقاطع ها, عرض معبر, تعداد لین ها و .... در ن ظر گرفته شده است که هر معب ر در مراحل بعدي بر اساس ویژگی هاي منحصر به فرد خود طراحی شد ه و به ایفاي نق ش می پردازد(جدول.(2
جدول:2 ویژگی هاي کمی معابر درون شهري؛ ماخذ: نگارنده ، برگرفته از[7]، [10]
-5 بررسی ویژگی هاي کیفی معابر درون ش هري
لینچ((1 383 بر این باور ا ست که معابر به مثابه یکی از مهمترین اجزا و عناصر شهر با توجه به عملکردهاي ویژه اي که در زندگی روزمره ي شه روندان ایفا می کنند, درتصویر ذهنی اولیه ي آنان؛ نقش بسته و جاي می گیرند.[9] از این منظر, مسیرها را می توان به 7 دسته ي کلی تقسیم بندي کرد و براي هر مسیر توقعات و انتظارات خاصی ترسیم نمود(جدول . (3
جدول( :( 3 بررسی ویژگی هاي کیفی معابر درون شهري؛ ماخذ: نگارنده برگرفته از[1]،[2]، [3]،[4]،[9]،[11]،[1 2]
