بخشی از مقاله
چکیده
فرآیندها و تحولات فرهنگی، طی صدسال اخیر بر ارزش های حاکم بر خانه و مفهوم آن به ویژه میزان محرمیت و حریم در آن تاثیر گذاشته است.خانه هایی که طی صدسال اخیر شکل گرفته اند حد کمتری از حریم را تامین نموده اند. مسئله پیش رو در مقاله ی حاضر،بررسی و ارزیابی تحولات رخ داده، در ارزش حریم در خانه ی صد سال اخیر تبریز است. برای پاسخگویی به مسئله تحقیق از روش مصداقی پژوهشی، تفسیری تاریخی و قیاسی -تطبیقی استفاده شده است و ابزار مورد استفاده از روش کتابخانه ای و بررسی اسناد و مدارک مکتوب و مطالعات میدانی می باشد.برای درک بهتر روند تحولات ،سه تیپ خانه از سه دوره مختلف قاجار،پهلوی و عصر حاضر در شهر تبریز انتخاب شده است. خانه دوره قاجار دارای بیشترین لایه محرمیت است ، اما با حرکت به سمت عصر حاضر، لایه های محرمیت در خانه های دوره پهلوی کمتر و در نهایت، در خانه های مدرن لایه محرمیت به کمترین مقدار خود می رسد. در این مقاله سعی بر این است که با نگاهی به معماری خانه های سه دوره مختلف تاریخی تبریز ، ×ارزش محرمیت در خانه ی هر دوره را جمع بندی و امکان احیای این ارزش را در خانه های امروزی بررسی کرد.
مقدمه
امروزه خانه بیش از هر نوع عملکردی، نماد دیدگاه جامعه نسبت به محیط زیست، تکنولوژی، فرهنگ و هویت محسوب می شود.بنابراین با بررسی و تحلیل خانه های هر جاامعه ای می توان به ارزش ها و اصول حاکم بر آن پی برد. - باقری، - 1:1393 در دوران معاصر، با عوض شدن شیوه زندگی، تغییراتی در مفهوم خانه و سکونت ایجاد شده است.لذا مفهوم خانه به معنای محصولی شبه طبیعی و پاسخگو به نیازهای مادی و معنوی انسان، جای خود را به واحد مسکونی به عنوان نوعی محصول غیر طبیعی و مکانیکی داده است.به طوریکه سکونت به معنای آرامش یافتن ، جای ×خود را به اسکان یعنی مستقر شدن داده است. - نصر، - 37:1387 در پی تغییرات چشمگیری که در نتیجه عواملی چون وقوع انقلاب صنعتی و بروز تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی اروپا - حبیبی، - 234:1387، شکست های نظامی ایران ، استعمار، تجارت وابسته، اعزام دانشجو به فرنگ،استخدام مهندسان و متخصصان اروپایی و غیره که در ایران شکل گرفت، - آدمیت، - 163:1354 ارزش ها و سنت های حاکم بر جامعه تا حدودی رنگ باخت و به جای آن ، گرایش های تجدد طلبانه و فرهنگ نو گرایانه برگرفته از غرب اوج پیدا کرد و عدم درک درست دولت قاجار از این شرایط تاریخی موجب شد تا تحول به وجود آمده، همراه با ×تقابل های بسیار صورت گیرد که مهمترین آنها تقابل سنت و تجدد در جامعه بود. - حبیبی، - 235:1387 در همین دوران با ورود اجناس غربی از قبیل مبل، میز ناهارخوری، صندلی، تختخواب ، و غیره خانه های ایران به فضاهای ثابت عملکردی هم چون اتاق خواب، اتاق پذیرایی و اتاق ناهارخوری و غیره نیازمند می شوند.همین تغییر نقطه شروعی می شود برای گذر معماری سنتی ایران به معماری جدید که در سالهای بعد سرعت بیشتری می گیرد. - صارمی، - 143:1387 دوره پهلوی دوم گرایشات نوگرایانه به اوج خود رسید و معماری ایران راه از خود بیگانگی در پیش گرفت. برخلاف ×انتظار با اشاعه مدرنیسمی شلخته، ادامه پیدا کرد تا جایی که تا بن دندان معماری سنتی و بومی ایران فرو رفت.
روش تحقیق
برای پاسخگویی به مسئله تحقیق از روش مصداقی پژوهشی، تفسیری تاریخی و قیاسی-تطبیقی استفاده شده است و ابزار مورد استفاده از روش کتابخانه ای و بررسی اسناد و مدارک مکتوب و مطالعات میدانی می باشد.برای درک بهتر روند تحولات ،سه تیپ خانه از سه دوره مختلف قاجار،پهلوی و عصر حاضر در شهر تبریز انتخاب شده است.
پیشینه تحقیق
×با توجه به اهمیت خانه، توجه به سیر تحولات ارزش ها در خانه ی صد سال اخیر ایران ضروری به نظر می رسد. در ارتباط با این موضوع بطور دقیق مهمترین پژوهشی که یافته شده است، رساله دکتری آرزو صدوقی به همراهی
غلامحسین معماریان ، با عنوان " فهم سرشت خانه ایرانی به روش پدیدارشناسی" است،که بر مبنای ابعاد عاطفی مکان، ×در راستای فهم سرشت خانه گام برداشته است. از جمله مطالعات معماری و شهرسازی اخیر، می توان به "اصول مفهومی طراحی خانه بر اساس حکمت اسلامی" جبل عاملی اشاره کرد که با همکاری عبدالحمید نقره کار و مهدی حمزه نژاد، به بررسی معیارهای طراحی خانه از نظر حکمت اسلامی پرداخته است - جبل عاملی،. - 1:1391حسین سلطان زاده نیز به همراه سادات زاد، در رابطه با این موضوع، به بررسی نقش فرهنگ،سنت و هویت در خانه های ایرانی پرداخته که در نهایت به این نتیجه رسیده است که استفاده از عوامل فرهنگی و سنت، تاثیر گذار زیادی در افزایش پایداری خانه ها ی مدرن خواهد داشت. - سلطان ×زاده، - 1:1392 در حوزه فرهنگ، شهرام پوردیهیمی، در مقاله "فرهنگ و مسکن" درباره هدف از طراحی مسکن اینگونه مطرح می کند که هدف طراحی، خلق محیطی با اجزایی نظیر قرارگاههای رفتاری و مبلمان هایی است که همه آنها متناسب با ×نیازهای رفتاری، انتظارات، توقعات و نیازهای کیفی کاربران متناسب قرار می گیرند. - پوردیهیمی، - 1:1390 در حوزه باستان شناسی، دکتر نیستانی به همراه رمضان جماعت،در پژوهش "جلوه های سنت و تجدد در فضاهای ورودی خانه های تهران دوره قاجار"، تحولات سر درها و فضاهای ورودی را در طول زمان از قاجار تا پهلوی را مطالعه ×کرده است،و در پی علت ایجاد این تحولات بوده است. - رمضان جماعت، - 1:1389 در مقاله حاضر علاوه بر اصول اسلام و نظرات محققین داخلی،به بررسی تئوری های برخی نظریه پردازان مشهور مانند آیموس راپاپورت،کلر کوپر مارکوس، نوربرگ شولتز، در حوزه طراحی مسکن پرداخته و با اصول اسلامی تطبیق داده ×شده است تا اصول مطرح شده در جهان معاصر، قابلیت استفاده را داشته باشد.
×مبانی نظری تحقیق:
بنابر نظر نوربرگ شولتز، اهمیت خانه به منزله اولین و مهمترین نقطه و مرکز در جهان، برای کودک جایگاهی بسیار مهم می یابد،به نحوی که می توان خانه را مرکز دنیای فرد نامید. در واقع کودک دنیای ناشناخته و تا حدی هراس ×انگیز بیرون خانه را به شرطی می شناسد که خانه نقطه عطف و تنها مرکز شناخته شده و مطمئن جهان باشد. راپاپورت می گوید که خانه بیش از آنکه ساختار کالبدی باشد،نهادی است با عملکرد چند بعدی. از آنجا که ساخت خانه خود امری فرهنگی است،شکل و سازمان آن نیز طبعا متاثر از فرهنگی است که خانه محصول آن است.از گذشته های بسیار دور، خانه برای انسان یه چیزی بیش از سرپناه بوده و جنبه های معنوی و مذهبی در تمام مراحل ساخت خانه تا استقرار در آن و استفاده از آن کاملا مشهود است. هرچند خانه و جای آن تابعی از شرایط اقلیمی و دسترسی به منابع و شکل زمین و امنیت بوده است، تنوع فراوان طرح های مسکن در جهان نشان می دهد که آنچه نوع زندگی یا مسکن را تعیین کرده، فقط محل، آب و هوا و مواد ساختمانی نبوده است، به ویژه در مناطقی که شرایط فیزیکی و ×مادی آنها همسان است، اما خانه ها تفاوتهای عمده شکلی و سازمان و عملکردی دارند.
گاستون باشلار، فیلسوف فرانسوی گفته است، درست همان گونه که خانه و غیرخانه تقیم بندی اصلی فضای جغرافیایی است، خویشتن و ناخویشتن تقسیم بندی فضای روح است.خانه هم فضا را محصور می کند - اندرون - و هم آن را پس می زند. - هر آنچه در بیرون آن قرار دارد. - بنابراین خانه دو جز متفاوت و بسیار مهم دارد: درون و نما.پس خانه به زیبایی نشان می دهد که انسان چگونه به خود می نگرد: اندرونی صمیمی یا خویشتن که از درون به آن نگریسته شود و تنها بر دوستان صمیمی که به درون آن دعوت می شوند آشکار می گردد، و نمایی بیرونی در معرض دید همگان - به تعبیر ×یونگ نقاب یا صورتک - یا خویشتن که تصمیم گرفته می شود به دیگران نشان داده شود. همانطور که از آیات قرآن و احادیث بر می آید، مسکن مناسب باید شرایطی داشته باشد که بتواند فراهم آورنده آرامش و آسایش برای ساکنان خویش باشد. اگر برای مسکن به صورت عام شرایط و خصوصیاتی بر مبنای آموزه های دینی تدوین شود، می توان با تطبیق این خصوصیات بر زمان ها و مکان های مختلف، تصمیم صحیح و مناسب را در طراحی ×و ساخت خانه مطلوب اتخاذ نمود . - حمزه نژاد، - 32:1393 تمام تلاش راپاپورت آن است که نحوه گردش جبرگرایانه و یکسویه را تغییر دهد.وی با بیان فرضیه های مختلف در باب عوامل موثر به شکل خانه و ارائه مثال های انسان شناختی ناقض این فرضیات ، در پی اثبات پیچیدگی پدیده اجتماعی است. به نظر او تا زمانی که محقق بیشترین تعداد متغیرهای ممکن و اثرات هریک را بررسی نکرده و به پیچیدگی پدیده اجتماعی پی نبرده باشد،تحقیق وی نتیجه ای جز فروکاستن تمامی عوامل دخیل به تنها یک عامل ×نخواهد داشت.
