بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
تحلیل نابرابري هاي فضایی میان نواحی منطقه تهران و ارائه راهکارهاي توسعه متعادل فضایی *
خلاصه
نابرابري و عدم تعادل فضایی زمانی بروز می نماید که ساختار فضایی نواحی مختلف یک منطقه داراي تفاوت هاي بارز و آشکار باشند. تفاوت هایی که نیاز به تدوین راه حل هاي برنامه ریزي متفاوتی درمورد نواحی مختلف داشته و جوابگوي هدف والاي ایجاد تعادل فضایی در یک منطقه باشد. هدف از این پژوهش تحلیل نابرابري هاي فضایی در استان تهران در راستاي تعیین راهبردهاي ایجاد توسعه متعادل فضایی در شهرستان هاي استان تهران است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و رویکرد آن کاربردي می باشد. جامعه آماري، شهرستان هاي استان تهران که شامل 16 شهرستان می باشد. در این تحقیق ناحیه معادل شهرستان و منطقه معادل استان در نظر گرفته شده است . شاخص هاي مورد استفاده 33 شاخص بهداشتی – درمانی، حمل و نقل و ارتباطات ، زیربنایی توسعه ، اجتماعی ، اقتصادي ،فرهنگی – رفاهی ،آموزشی – جمعیتی – طبیعی می- باشد. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از مدل تکسونومی عددي و استفاده از مدل استاندارد z و آزمون تی (T Test) تک نمونه اي و مدل LSD و براي بررسی ارتباط بین متغیرها از ضرایب آماري رگرسیون چند متغیره استفاده شده است. طبق نتایج تکسونومی عددي، شهرستان دماوند در شاخص هاي انتخابی در رتبه اول، در رتبه دوم شهرستان شمیرانات و در رتبه سوم شهرستان فیروزکوه قرار گرفتند. . شهرستان تهران نیز در رتبه هشتم قرار گرفته است. یافته هاي تحلیل رگرسیون نشان می دهد تعادل فضایی در بین شهرستان هاي استان تهران وجود ندارد چرا که همواره شهرستان هاي استان تهران نسبت به یکدیگر به لحاظ شاخص هاي توسعه یافتگی در طبقات مختلف قرار دارند. بر اساس آزمون T می توان گفت به لحاظ شاخص هاي مورد مطالعه اکثر شهرستان هاي استان تهران از نظر میزان توسعه یافتگی بایکدیگر تفاوت دارد. استفاده از مدل LSD نیز تفاوت رتبه شهرستان هاي مختلف و شاخص هاي بخش هاي مختلف را با همدیگر به مجزا نشان می دهد. در نهایت جهت توسعه مطلوب شهرستان هاي استان تهران راهبردهایی ارائه شده است .
کلمات کلیدي: نا برابري فضایی ، شاخص هاي توسعه یافتگی ، تکسونومی عددي ، راهبردهاي توسعه متعادل فضایی ، منطقه تهران
توسعه یافتگی مناطق یک کشور، همانند روند توسعه یافتگی در کشورهاي مختلف جهان، با توجه به توزیع فضایی ناهمگن منابع و همچنین عوامل مختلف اقتصادي، اجتماعی و اقلیمی مناطق، داراي مراتب متفاوتی است. به عبارت دیگر، به علت امکانات بالقوه منطقه اي، توسعه یافتگی مناطق در بخش هاي مختلف صنعتی، کشاورزي، خدمات و... با یکدیگر متجانس نخواهد بود. برابري به این معنا که همه افراد باید از فرصت هاي یکسانی برخوردار باشند، نابرابري را با تفاوت در فرصت ها براي افراد و گروه ها در مقایسه با میانگین جامعه معادل می سازد.
نقش سیاست هاي ملی و منطقه اي در الگوي پراکنش عناصر فضایی حائز اهمیت است. نبود توازن در جریان توسعه میان مناطق گوناگون، موجب ایجاد شکاف و تشدید نابرابري شده و به عنوان مانعی در برابر توسعه ملی به شمار می رود.
(حاجی پور،:1384ص6 و احمدي پور و همکاران،:1386ص(22 این مفاهیم از دیدگاه هاي مختلف قابل بررسی هستند که در این تحقیق بیشتر از دیدگاه تحلیل نابرابري فضایی مورد بررسی قرار می گیرند.
بیان مسئله تحقیق :
عدم تعادل فضایی یک مشکل برنامه ریزي به شمار می آید که به معناي وجود تفاوت هاي بارز بین ویژگی هاي اجتماعی، اقتصادي و کالبدي نواحی مختلف یک منطقه می باشد. تفاوت هایی که نیاز به رویکردهاي برنامه ریزي متفاوت در این نواحی دارد تا بتواند به هدف ایجاد تعادل فضایی در یک منطقه دست یابد.
عدم توازن و عدم تعادل در هر ناحیه جغرافیایی ناشی از دو دسته عوامل، یکی درون ناحیه اي و دیگري برون ناحیه اي می باشد. (مومنی،1377،ص(36 عوامل درون ناحیه اي مانند شرایط طبیعی و جغرافیایی حاکم بر ناحیه، آب، خاك، ژئومورفولوژي، اقلیم که هر جا این شرایط مناسب باشد چنین ناحیه اي برتري محسوسی خواهد داشت(سرور، 1384، ص(7 در این تحقیق استان تهران معادل منطقه و شهرستان هاي این استان معادل ناحیه در نظر گرفته شده است. استان تهران به سبب قرارگیري شهر تهران در
آن به عنوان پایتخت کشور اهمیت خاصی پیدا کرده است و از مزیت هایی نسبت به سایر مناطق (استان ها) برخوردار شده است .
این پژوهش سعی دارد به تحلیل نابرابري هاي فضایی میان نواحی منطقه تهران از طریق بررسی شاخص هاي انتخابی مختلف در زمینه هاي اجتماعی، اقتصادي، کلی و زیربنایی و نحوه توزیع این امکانات در منطقه، الویت هاي توجه مسئولان در راستاي کاهش نابرابري فضایی و رسیدن به توسعه متعادل فضایی در منطقه بپردازد.
اهداف و ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق :
-1 تحلیل نابرابري هاي فضایی در استان تهران
-2 تعیین شاخص هاي مناسب سنجش نابرابري فضایی در منطقه مورد مطالعه (استان تهران) -3 تعیین راهبردهاي ایجاد توسعه متعادل فضایی در منطقه مورد مطالعه (استان تهران)
ضرورت تحقیق فوق در این است که با مطالعه وضعیت موجود میان نواحی منطقه تهران و یافتن نابرابري ها و نواحی عقب مانده منطقه توجه برنامه ریزان و طراحان و سیاست گذاران را در جهت نیل به توسعه متعادل فضایی رهنمون می سازد که در این راستا شناسایی وضعیت موجود نواحی (شهرستان ها) از لحاظ شاخص هاي توسعه و موفقیت هر یک در مقایسه با دیگري می تواند اولین مرحله در برنامه ریزي براي رفع نابرابري و عدم تعادل فضایی باشد. نتیجه این تحقیق می تواند مورد استفاده تهیه کنندگان طرح هاي منطقه اي در سطح کشور و مسئولین اداراتی چون فرمانداري، استانداري، وزارت راه و شهرسازي و بنیاد مسکن استان و شهرداري هاي نواحی (شهرستان هاي) مورد مطالعه قرار گیرد و راهنمایی جهت تعادل فضایی نواحی باشد.
فرضیه هاي تحقیق:
-1 به نظر می رسد تعادل فضایی بین شهرستان هاي استان تهران وجود ندارد.
-2 به نظر می رسد سطح توسعه یافتگی شهرستان استان تهران با یکدیگر متفاوت است.
-3 به نظر می رسد توزیع ناهمگن منابع و شرایط اقتصادي و اجتماعی و فرهنگی و اقلیمی این منطقه (تهران) داراي طبقات مختلفی است
پیشینه تحقیق :
در زمینه تحلیل نابرابري فضایی و سنجش سطح توسعه یافتگی مطالعات مختلفی انجام شده است که از میان آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
مطالعات تحلیل نابرابري در ایران:
- قدیري معصوم و حبیبی (1383) با استفاده از روش تاکسونومی عددي، درجه توسعه یافتگی 16 نقطه شهري و 9 شهرستان استان گلستان را از نظر شاخص هاي متعدد مسکن و ساختمان، تاسیسات و تجهیزات شهري، فرهنگی، نیروي انسانی و آموزشی را به صورت مجزا و ترکیبی تعیین کرده، راهبردهاي بخشی و ترکیبی را جهت حصول توسعه ارائه نموده اند.
- مولایی (1386) درجه توسعه یافتگی بخش خدمات و رفاه اجتماعی استان هاي کشور را طی سال هاي 1373 و 1383 با استفاده از روش هاي تحلیل عاملی و تاکسونومی عددي مورد بررسی قرار داده است. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که دربازه زمانی مورد مطالعه، سطح توسعه خدمات و رفاه اجتماعی در استان هاي کشور افزایش یافته، اما توزیع آن نامتوازن تر شده است.
مطالعات تحلیل نابرابري در جهان:
- مطالعات انستیتوي جهانی و مطالعات اقتصادي توسعه در سازمان نلل نسان دهنده وجود نابرابري فضایی در بسیاري کشورها و افزایش این نابرابري طی سال هاي اخیر است. مثلاٌ در آفریقا 7 کشور از 12 کشور مورد مطالعه در سال 2003، درصد افرادي که زیر خط فقر مطلق زندگی می کنند 50 درصد در مناطق روستایی بیش از مناطق شهري است. در آفریقا شهرنشینی حداقل در اواخر دهه 1980، بدون هیچ رشد اقتصادي رخ داده است. نتیجه آنکه عدم توسعه اقتصادي و اجتماعی و ... امروزه هزینه هاي فراوان نابربري فضایی شدید همچون جرم و
جنایت، مسکن نامناسب، خدمات بهداشتی ناکافی و تخصیص نامناسب امکانات و منابع را به شهرها و مناطق تحمیل می کند.
معرفی اجمالی محدوده مورد مطالعه :
استان تهران با جمعیت 12183391 نفر طبق آخرین سرشماري (سال (1390 و وسعتی حدود 14 هزار کیلومتر مربع بین 34 درجه و 53 دقیقه تا 36 درجه و7 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و20دقیقه تا 53 درجه و 9 دقیقه طول شرقی واقع شده است.این استان از شمال به استان مازندران ، از جنوب شرقی به استان قم ، از جنوب غربی به استان مرکزي ، از غرب به استان البرز و از شرق به استان سمنان محدود است. استان تهران بین خط الرأس چین خوردگی البرز مرکزي و حاشیه غربی دشت کویر واقع شده و به این ترتیب آب و هواي استان عمدتاً متأثر از عامل ارتفاع می باشد. استان تهران ، از نظر تقسیمات
اداري، چند شهرستان و هر شهرستان به چند دهستان تقسیم می شود.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوري،استان تهران داراي 16 شهرستان، 44 شهر،71 دهستان و1026 آبادي می باشد. در سال 1391 شهرستان هاي فیروزکوه و ري به ترتیب بزرگترین شهرستان هاي استان می باشند که هر یک مساحتی بیش از 2 هزار کیلومتر مربع را به خود اختصاص داده اند. همچنین شهرستان هاي بهارستان و قدس نیز کوچکترین شهرستان هاي استان می باشند. مساحت شهرستان تهران به عنوان مرکز استان 1301 کیلومتر مربع است که از نظر وسعت در بین 16 شهرستان استان داراي رتبه پنجم می باشد.
نقشه استان تهران به تفکیک شهرستان هاي آن در زیر آورده شده است .
نقشه : (1) نقشه استان تهران
روش تحقیق (متدولوژي تحقیق):
در این پژوهش روش تحقیق از دیدگاه ماهیت توصیفی-تحلیلی است و از دیدگاه رویکرد یک تحقیق کاربردي می باشد.
روش گردآوري اطلاعات به صورت اسنادي و کتابخانه اي می باشد و با مراجعه به سازمان ها و ادارات و آمارنامه ها و سالنامه هاي آماري و فضاي مجازي استخراج شده است .
جامعه آماري، شهرستان هاي تهران که شامل 16 شهرستان می باشد که با مطالعه و جمع آوري اطلاعات به تحلیل منطقه مورد نظر پرداخته شده است شاخص هاي مورد استفاده 33 شاخص که در 7 شاخص اصلی طبقه بندي شده اند شامل : شاخص هاي بهداشتی – درمانی ، حمل و نقل و ارتباطات ، زیربنایی توسعه ، اجتماعی ، اقتصادي ، فرهنگی – رفاهی ، آموزشی – جمعیتی- طبیعی می باشند .
جهت تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است به این صورت که ابتدا به توصیف شاخص ها پرداخته شده است سپس بر اساس مدل تکسونومی عددي و استفاده از مدل استاندارد z به رتبه بندي شهرستان ها از نظر توسعه یافتگی اقدام شده است و در نهایت براي بررسی ارتباط بین متغیرها از ضرایب آماري رگرسیون چند متغیره استفاده شده است.
شاخص هاي مورد استفاده در تحقیق :
شاخص هاي بهداشتی – درمانی شامل :
نسبت مراکز بهداشتی درمانی به ازاي هر 10000نفر جمعیت در سطح شهرستان ، تعداد آزمایشگاه به ازاي هر 10000نفر جمعیت در شهرستان تعداد خانه هاي بهداشت روستایی به ازاي هر 10000 نفر جمعیت در شهرستان ، تعداد پزشک متخصص (در دانشگاه هاي علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ) به ازاي هر 10000نفر جمعیت در شهرستان
شاخص هاي حمل و نقل و ارتباطات شامل:
نسبت طول راه هاي روستایی به ازاي مساحت هر شهرستان ، نسبت طول راه هاي تحت پوشش وزارت راه وشهرسازي به ازاي هر 100 کیلومتر مربع مساحت شهرستان ، نسبت تعداد دفاتر پستی شهري و روستایی به ازاي هر 10000نفر جمعیت در شهرستان ، نسبت تعداد دفاتر خدمات ارتباطی به ازاي هر 10000نفر جمعیت در شهرستان ، نسبت تعداد تلفن هاي ثابت به ازاي جمعیت هر شهرستان ، نسبت تعداد تلفن هاي همگانی به ازاي هر 1000نفر جمعیت در شهرستان
شاخص هاي زیربنایی توسعه شامل :
نسبت تعداد انشعاب هاي آب به ازاي جمعیت هر شهرستان ، نسبت طول کل شبکه فاضلاب به ازاي هر 10 کیاومتر مربع مساحت شهرستان نسبت تعداد مشترکین برق به ازاي جمعیت هر شهرستان ، درصد خانوار داراي انشعاب گاز در شهرستان ، تعداد ایستگاه هاي آتش نشانی به ازاي هر 100000نفر جمعیت شهرستان
شاخص اجتماعی : عکس بعد خانوار
شاخص هاي اقتصادي شامل :
تعداد انواع معاملات ثبت شده در دفاتر ثبت اسناد و املاك بر حسب جمعیت شهرستان ، معکوس بار تکفل اقتصادي ، نسبت جمعیت فعال به جمعیت 10 سال به بالا (نرخ مشارکت نیروي کار ) ، نسبت تعداد شاغلان به جمعیت فعال اقتصادي (ضریب اشتغال ) ، نسبت شاغلان بخش آموزشی ( آموزش و پرورش ) به ازاي هر 100 نفر جمعیت شهرستان ، تعداد کارگاه هاي پرورش ماهی ( دو منظوره سرد آبی و گرم آبی ) به ازاي هر 100000 نفر جمعیت شهرستان ، پروانه هاي ساختمانی صادر شده به ازاي هر 1000 نفر جمعیت در شهرستان ، نسبت تعداد واحدهاي مسکونی به ازاي هر 100 خانوار در شهرستان
شاخص هاي فرهنگی – رفاهی شامل :
تعداد سینماهاي شهرستان هاي استان تهران به ازاي هر 100000 نفر جمعیت شهرستان نسبت تعداد کتابخانه هاي (عمومی و کتابخانه هاي کانون پرورش فکري کودکان و نوجوان ) شهرستان هاي استان تهران به ازاي هر 10000 نفر جمعیت در شهرستان ، میزان بهره وري از اماکن ورزشی به ازاي هر 1000نفر جمعیت شهرستان
شاخص هاي آموزشی – جمعیتی- طبیعی شامل :
نسبت دانش آموز دختر به پسر در شهرستان هاي استان تهران ، نسبت کارکنان آموزشی (دفتري و اداري ) به ازاي هر 100 دانش آموز هر شهرستان ، نسبت کادر آموزشی به ازاي هر 100 دانش آموز دوره متوسطه در سطح شهرستان ، نسبت تعداد کلاس درس به ازاي هر 100 نفر دانش آموز ابتدایی ، نسبت تعداد کلاس درس به ازاي هر 100 نفر دانش آموز دوره راهنمایی ، نسبت مساحت جنگل ها و مراتع به مساحت شهرستان
نتایج تحقیق :
سطح بندي شهرستان هاي استان تهران بر اساس مدل تکسونومی عددي :
یکی از روش هاي درجه بندي نواحی از لحاظ درجه توسعه یافتگی، روش آنالیز تکسونومی است. نوع خاصی از این روش، آنالیز تکسونومی عددي است. این روش براي اولین بار توسط آدانسون در سال 1763 میلادي پیشنهاد گردید. این روش قادر است یک مجموعه را به زیر مجموعه هاي کم و بیش همگن تقسیم کرده، یک مقیاس را که مورد استفاده در امر برنامه ریزي باشد براي شناخت درجه توسعه یافتگی ارائه دهد . (حکمت نیا و دیگران، .(220 :1385
مرحله اول: محاسبه میانگین و انحراف معیار شاخص هاي تحقیق
در مرحله اول 16 شهرستان استان تهران را که داراي 33 شاخص توسعه هستند در نظر می گیریم سپس میانگین و انحراف معیار هر یک از ستون ها را محاسبه می کنیم.
مرحله دوم: استاندارد سازي داده هاي مختلف الجنس
عبارت است از استاندارد سازي داده هاي مختلف الجنس ( Z استاندارد )
مرحله سوم: محاسبه فواصل مرکب بین مناطق و تعیین کوتاه ترین فواصل
با در اختیار داشتن ماتریس استاندارد Z می توان تفاوت (فاصله) هر منطقه نسبت به دیگر منطقه را در هر یک از شاخص ها پیدا کرد ، آنگاه با استفاده از فرمول زیر، می توان فواصل مرکب بین مناطق از لحاظ مجموعه شاخص ها را بدست آورد:
a , b نشان دهنده دو منطقه مورد ارزیابی از نظر فاصله مرکب شان هستند به طوري که:
مرحله چهارم: پیدا کردن مناطق همگن
=1/24868 = 5/93606
D+ = D + 2Sd = 8/43342 D- = D – 2Sd = 3/43870
تمام اتصالاتی که طول آنها بزرگتر از حد بالا (فاصله بحرانی بالا) هستند می توانند کنار گذاشته شوند. همچنین تمام اتصالاتی که طول آنها کوچکتر از حد پایین (فاصله بحرانی پایین) هستند می توانند کنار گذاشته شوند، چون طول این فواصل کمتر از آن است که تفاوتی را بین دو منطقه نشان دهند، به عبارتی دیگر در چنین حالتی آنقدر شبیه به هم هستند که نمی توان به عنوان دو منطقه متفاوت در نظر گرفته شوند.
در نهایت مناطقی که فواصل آنها بین دو حد D+ و D- باشند همگن اند و در یک گروه قرار می گیرند و دو منطقه که فاصله مرکبشان بیش از D+ باشد و کمتر از D- باشد، بیانگر آن است که به هیچ وجه تشابهی از لحاظ توسعه ندارند. در نتیجه ما می توانیم 3 طبقه متفاوت داشته باشیم:
طبقه : 1 بزرگتر از D+ طبقه : 2 کوچکتر از D- طبقه : 3 بین D+ و D-
از آنجائی که این روش به عنوان وسیله اي براي طبقه بندي درجه توسعه یافتگی بین ملل مختلف و در مقیاس کلان مطرح شده است و چون تفاوت هاي ناحیه اي در یک شهر کوچک نمی تواند به اندازه مقیاس کلان و کشوري شفاف و روشن باشد لذا در این مرحله از مدل تکسونومی، شهرستان هاي استان تهران به صورت شهرستان هاي همگن میباشد. از اینرو از 16 شهرستان تهران، بر اساس استاندارد سازي داده ها همگی به عنوان شهرستان هاي همگن شناخته شده اند.
مرحله پنجم : دسته بندي نواحی همگن و تعیین مقدار سرمشق توسعه
چون تمام نواحی در مرحله قبل در یک گروه همگن قرار می گیرند لذا داده هاي مربوط به اولین ماتریس X را براي گروه همگن تشکیل داده و بعد از آنکه مجدداً ماتریس استاندارد را حساب کردیم، در ماتریس استاندارد براي هر ستون بزرگترین مقدار را پیدا می کنیم و نام آن را مقدار ایده آل می نامیم. فاصله هر ناحیه و ناحیه ایده آل در مورد هر یک از شاخص ها، یک جزء از یک فرم را به دست می دهد که شاخص مرکب این فواصل یک فرم کلی را به وجود آورده که نشان دهنده فاصله مرکب یک منطقه از منطقه ایده آل است وآن را با Cio نشان می دهیم که عبارت است از فاصله منطقه i تا منطقه o و از فرمول زیر محاسبه می شود:
Cio سرمشق توسعه نامیده می شود که هر قدر کوچک باشد دال بر توسعه یافتگی آن ناحیه است، یعنی فاصله بین i با منطقه ایده آل کمتر است و هر چقدر Cio بیشتر باشد، دلیل بر عدم توسعه ناحیه i خواهد بود.
مرحله ششم : محاسبه درجه توسعه مناطق
پس از تعیین سرمشق توسعه براي هر یک از مناطق، درجه توسعه یافتگی مناطق از فرمول زیر به دست می آید :
مقدار Fi بین صفر و یک متغیر است. هر چقدر به صفر نزدیک تر باشد نشان دهنده توسعه یافتگی بیشتر و هرقدر به یک نزدیک تر باشد علامت عدم توسعه یافتگی است. طبق نتایج تکسونومی عددي، شهرستان دماوند در شاخص هاي انتخابی در رتبه اول، شهرستان شمیرانات در رتبه دوم و فیروزکوه در رتبه سوم قرار گرفتند. شهرستان تهران نیز در رتبه هشتم قرار گرفته است (جدول .( 1
