بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش در صدد بررسی و تحلیل جایگاه نواحی این شهر از لحاظ برخورداری از خدمات عمومی شهری است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و به منظور تعیین جایگاه هر یک از نواحی شهری خرمآباد در 15 شاخص خدمات عمومی شهری از مدل تاپسیس بهرهگرفته شده است. بر مبنای نتایج مدل فوق ناحیه 8 با امتیاز 0/820 رتبه اول، ناحیه 1 با امتیازی در حدود 0/148 در رتبه دوم، ناحیه 7 با امتیاز 0/141 در رتبه سوم قرار گرفتهاند. و نواحی 22، 10 و 19 به ترتیب در پایینترین رتبه قرار دارند. به طور کلی میتوان گفت که 4/35 درصد نواحی شهر خرمآباد از لحاظ برخورداری از خدمات عمومی شهری فراتوسعهیافته - شامل ناحیه - 8، 13/04 درصد نواحی توسعه-یافته رو به بالا - شامل نواحی1، 7 و - 9، 13/04 درصد نواحی میان-توسعه - شامل نواحی 17، 21 و 23 - ، 4/35 درصد نواحی توسعهیافته رو به پایین - ناحیه - 14 و 65/22 درصد نواحی محروم هستند. همچنین از ضریب همبستگی اسپیرمن برای بررسی رابطه بین توزیع فضایی خدمات و تراکم جمعیت بهرهگرفته شده است، ضریب همبستگی فوق معادل -0/03 میباشد که گویای همبستگی منفی بین توزیع جغرافیایی خدمات شهری و تراکم جمعیتی شهر خرمآباد است.
واژه های کلیدی
تحلیل فضایی، عدالت اجتماعی، نواحی شهر خرمآباد
مقدمه
عدالت فضایی در کلیتی فراگیر به رعایت حقوق برابر انسانها یا بازیگران اجتماعی، حفظ و پاسداری از کرامت انسانی آنها، تامین نیازهای اولیه زندگی و عزت نفس اجتماعی آنها توجه وافی دارد - جوان، . - 137 :1387 عدالت فضایی بر این باور است که فضاهای گوناگون سکونتگاهی، پژواک و نمود عینی و فضایی اراده آگاهانه یا ناآگاهانه انسانها، نهادهای مختلف سیاسی و اجتماعی، نظام بورکراتیک، سیاستگذاریهای کلان ملی، نظام های اجرایی و قانونی، مدیریت محلی و منطقهای و ... است - رستمی، . - 138 : 1389 عدالت فضایی نشان میدهد که نوعی از توزیع خدمات وجود دارد که در ارتباط با نیازهای هر شهروند، ترجیحات و استاندارهای خدمات آنها میباشد . - Tsou, 2005: 425 -
کاربریها و خدمات شهری از جمله عوامل مؤثر هستند که با پاسخگویی به نیاز جمعیتی، افزایش منفعت عمومی و توجه به استحقاق و شایستگی افراد میتوانند با برقراری عادلانهتر، ابعاد عدالت فضایی، عدالت اجتماعی و عدالت اقتصادی را در سطح شهر ها برقرار نمایند - وارثی و همکاران،. - 144:1387 در کشورهای صنعتی تمام تسهیلات رفاهی با هزینهای مناسب در دسترس ساکنین شهری است. اما در مقابل اکثریت شهروندان در کشورهای در حال توسعه دسترسی مناسبی به خدمات اساسی ندارند. در بسیاری از نواحی دارای رشد شتابان در کشورهای جهان سوم، تقاضا برای خدمات عمومی خیلی بیشتر از ظرفیت عمومی و امکانات خصوصی موجود است. بر این اساس میتوان استدلال کرد که در بعضی از شهرها وضعیتی بحرانی به سرعت در حال وقوع است که این امر علاوه بر کمبود منابع، نتیجه رشد برنامهریزی نشده و الگوی نامناسب توزیع خدمات است - Daniere & Takahashi,
. - 1999: 272 به طوری که در ایران همواره عدم تعادل، میان رشد جمعیت و ارائه تسهیلات و تجهیزات شهری وجود دارد، و مهمترین پیامد این گسترش فضایی، افزایش »فقر شهری« در یک گستره و حوزه وسیعتر از شهر اصلی و در نهایت توزیع ناعادلانه امکانات می-باشد - رهنمایی، . - 182 : 1385 جمعیت شهر خرم آباد در سال 1355 برابر با 104912 نفر بوده است، در سال 1365 جمعیت آن به 208212 نفر رسیده است. رشد سالانه جمعیت شهر در این دهه برابر 7/1 درصد بوده است. لازم به ذکر است که بیش از نیمی از افزایش جمعیت در این دوره مربوط به مهاجرانی است که در طول سالهای جنگ تحمیلی به شهر خرمآباد مهاجرت کردهاند؛ در سال 1375 جمعیت شهر 272815 نفر ، که رشد سالانه آن در این دهه 4 درصد بوده است.
بالاخره جمعیت شهر خرمآباد در سال 1385 333945 نفرشد ، که در این دوره از رشد سالانه 2/04 درصد برخوردار بوده است - مرکز آمار ایران، سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن . - 1355-1385 سطح کالبدی شهر در سال 1368معادل 1186 هکتار و در سال 1385 حدود 3897 هکتار بوده که 69/1 درصد از این اراضی با سطحی حدود2694/1 هکتار جزو سطوح خالص شهری است و باقیمانده یعنی 1203 هکتار جزو سطوح ناخالص شهری میباشد - مهندسین مشاور بعد تکنیک،. - 30 :1387 این تحقیق به بررسی تعیین میزان برخورداری نواحی شهر خرمآباد از لحاظ خدمات و امکانات شهری میپردازد.
روش تحقیق
روش تحقیق به کار گرفته شده در این پژوهش از نوع توصیفی - تحلیلی است. و جامعه آماری مورد مطالعه در آن محدوده خدماتی شهر خرمآباد در قالب نواحی 23 گانه پیشنهادی طرح جامع این شهر است. جهت بررسی توزیع فضایی شهر خدمات شهری در نواحی شهر خرمآباد ابتدا با مراجعه به طرح جامع شهر خرمآباد در سال1385، سرانه هر یک از کاربریها به تفکیک نواحی استخراج و آنگاه با بهره-گیری از تکنیک تاپسیس نسبت به رتبهبندی نواحی شهر خرمآباد اقدام شده است. همچنین از ضریب همبستگی اسپیرمن جهت بررسی رابطه تراکم نسبی جمعیت و توزیع فضایی خدمات در محدودهی مورد مطالعه استفاده شده است. برمبنای تقسیمبندی طرح جامع شهر خرمآباد این شهر با مساحتی در حدود 1070/57 به 23 ناحیه شهری تقسیم میشود که ناحیه شماره 13 با 26903 پرجمعیتترین ناحیه و ناحیه 16 با 1100 نفر دارای کمترین جمعیت میباشد - جدول . - 1
یافتههای تحقیق تعیین رتبه نواحی شهری با روش تاپسیس
روش تاپسیس به عنوان یک روش تصمیمگیری چند شاخصه، روشی ساده ولی کارآمد در اولویت یندی محسوب میشود. این روش در سال 1992 م. توسط چن و هوانگ مطرح شد. الگوریتم تاپسیس یک تکنیک تصمیمگیری چند شاخصه بسیار قوی برای اولویتبندی گزینهها از طریق مقایسه میزان شباهت به راه حل ایدهآل میباشد. در این روش علاوه بر در نظر گرفتن فاصله یک گزینه از مناسبترین نقطه، فاصله آن از نامناسبترین نقطه هم در نظر گرفته میشود. بدان معنی که گزینه انتخابی باید دارای کمترین فاصله از راه حل مناسب بوده و در عین حال دارای دورترین فاصله از راه حل نامناسب باشد - اصغرپور، . - 99 : 1387 مراحل اجرای روش تاپسیس به شرح زیر میباشد:
-1 مرحله اول: تشکیل ماتریس دادهها بر اساس N آلترناتیو و K شاخص. که در این تحقیق آلترناتیوها شامل نواحی شهر خرمآباد و شاخصها سرانههای موجود هر یک از کاربریهای شهری است.
-2 مرحله دوم: تبدیل ماتریس تصمیم گیری موجود به یک ماتریس بیمقیاس شده:
علت اصلی بیمقیاس کردن دادهها، تفاوت مقیاس دادهها است که با بیمقیاس شدن، دادهها بین صفر و یک قرار میگیرند. برای این منظور از رابطه زیر استفاده میشود:
-3 مرحله سوم:
وزن دهی به شاخصها:
در این پژوهش از روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - ، در محیط نرمافزار Expert Choise برای وزندهی استفاده شده است. بدین صورت که ابتدا عناصر موجود در هر سطح از سلسله مراتب به ترتیب از پایین به بالا نسبت به کلیه عناصر مرتبط در سطح بالاتر ارزیابی میشوند. در نهایت ماتریس مقایسه زوجی تشکیل میشود که نسبت به اهمیت عوامل از شماره 1 تا 9 می باشد. بعد از محاسبه وزن شاخصها، اعداد نرمالیزه شده را در وزن هر یک از شاخصها ضرب شده و ماتریس استاندارد دادهها ایجاد خواهد شد:
-4 مرحله چهارم: تعیین راه حل ایدهآل و ایدهآل منفی:در این مرحله با استفاده از دادههای ماتریس استاندارد، بالاترین عملکرد - A+ - و پایین ترین عملکرد - A- - هر شاخص از رابطههای زیر محاسبه میگردد:
-5 مرحل پنجم: محاسبه اندازه فاصله هر گزینه از ایدهآل و ایدهآل منفی:در این مرحله اقدام به تعیین معیار فاصله ای برای آلترنتیوهای حداکثر و حداقل میشود، که فرمول محاسله آن به شرح زیر می-باشد:
همانطور که در شکل شماره 3، مشاهده مینمائید، ناحیه 8 در یک سطح جدا و به عنوان ناحیه فراتوسعه توسعهیافته شناخته شد. ناحیه 1، 7 و 9 در سطح دوم و به عنوان نواحی توسعهیافته رو به بالا شناخته شدند. سطح سوم تحت عنوان نواحی میانتوسعه نامگذاری گردید، که نواحی 17 ، 21 و 23 در این سطح قرار گرفتند. ناحیه 14 در سطح چهارم و به عنوان ناحیه توسعهیافته رو به پایین شناخته شند. و در نهایت بیش از نیمی از نواحی شهر خرمآباد 15 - ناحیه - در پایینترین سطح یعنی سطح پنجم و به عنوان محرومترین نواحی شناسایی گردیدند - شکل . - 1
ارتباط بین تراکم خالص شهری و توزیع فضایی خدمات در شهر خرمآباد از آنجایی که توزیع خدمات در نواحی شهری به منظور تسهیل امر خدمات رسانی و دسترسی مناسب و بهینه شهروندان به آن صورت می گیرد، چنانچه توزیع خدمات وامکانات شهری بر اساس معیارها صحیح و اصولی نباشد، خدمات رسانی به راحتی انجام نگرفته، خدمات مورد نیاز شهروندان به صورت متعادل در سطح شهر توزیع نمی گردد. در این حالت، ممکن است عدم تعادل هایی بین پراکنش
