مقاله سیاست تسامح صفر در حقوق کیفری مواد مخدر ایران

بخشی از مقاله

چکیده

اندیشه مبنایی سیاست تساهل صفر اینگونه است که جرم از بی نظمی به وجود نمی آید .بلکه از نادیده گرفتن انحرافات کوچک اجتماعی به جود می آید .چنانچه افراد یک جامعه و ضابطین، نسبت به جرایم خفیف و انحرافات خرد چشم پوشی کنند، در درازمدت سبب ایجاد بی نظمی شده و چنین تصور شود که آن منطقه صاحب ندارد که به انحرافات و کجروی ها پاسخ بدهد .با بررسی سیاست تسامح صفر در حقوق کیفری مواد مخدر ایران این نتیجه حاصل می شود که نظام حقوقی ایران در حوزه مبارزه با مواد مخدر در سطوح وسیعی به مبانی فکری تسامح صفر نزدیک شده است، لکن تدابیر اجرایی در راستای نهادینه سازی این اندیشه از کارایی و انسجام چندانی برخوردار نیستند .همچنین مبانی فکری رویکرد تسامح صفر در حقوق ایران برخلاف سایر کشورها و مشخصا نظام حقوقی آمریکا عاری از یک گفتمان یکپارچه و متحدالشکل در حیطه مبارزه با مواد مخدر بوده و توجه چندانی به مدیریت فرآیند بزهکاری مرتب با مواد مخدر در آینده ندارد انتظار می رود که در بلندمدت نتوان به نحو مطلوبی با جرائم این حوزه به مقابله برخواست .

مقدمه

بی نظمی سبب می شود افرادی که مستعد ارتکاب جرم هستند، احساس کنند کسی مراقب اوضاع نیست و جرائم مهمتری را انجام دهند .ارتکاب گسترده جرائم خرد در کلان شهرها و خسارت کلان ناشی از آنها سبب گردید که جرم شناسان به بررسی جرائم خرد و تأثیر آن بر سطح کیفی زندگی بپردازند . نقض یک قانون اگر مورد بازخواست تذکر و تنبیه قرار نگیرد منجر به نقض سایر قواعد و ارتکاب جرائم مهمتر خواهد شد .این رویکرد موجب شد پلیس راهبردهایی برای مقابله با جرائم خرد را ارائه نماید و برخورد قاطع و گسترده با این جرائم را در دستور کار خود قرار دهد .این راهبرد پلیسی که به تسامح صفر یا تحمل صفر مشهور شد با این فلسفه به وجود آمد که مقابله با جرائم خرد نوعی پیشگیری سخت افزاری از جرائم مهمتر است .

لذا آنچه تحت عنوان سیاست کیفری تسامح صفر مورد مسئله میباشد برخلاف غالب تحلیلها و برداشتها بیش از آنکه، به معنی سختگیری و شدت در کیفر یا برخورد کیفر یا برخورد قهرآمیز پلیس با متخلفان باشد، گویای نوعی سیاست عمومی نظارت و کنترل بر بی نظمی های اجتماعی و جرائم خرد است - .جوانمرد، 1388 - .حال با اجرای …تسامح صفر »این امکان فراهم میشود تا به جای واکنشهای گذرا و سرکوبگر پلیسی به برخی مشکلات اجتماعی، که معمولاً به صورت گزینشی انتخاب میشود، فرهنگ مبتنی بر نظم و رعایت مقررات و نیز مراقبت و حمایت از جامعه به وجود آید .

آنچه در دنیا امروز در زمینه اعتیاد به مواد مخدر توجه برانگیز شده، اتخاذ سیاستهای مبتنی بر کاهش صدمه است که از رهگذر آن، اقدامهایی سازماندهی میشود که تا حد ممکن، از وسعت و شدت گرفتن صدمه های ناشی از اعتیاد چه در بعد سلامت فردی و چه سلامت جمعی بکاهد .این برنامه که سالهاست اعمال میشود، در پی شکست سیاسی جنایی علم مدارا مورد توجه قرار گرفته است . اندیشه مبنایی سیاست تساهل صفر این است که جرم از بی نظمی به وجود نمی آید بلکه جرم از تسامح و تساهل نسبت به انحرافات کوچک و بی نزاکتی های اجتماعی به وجود می آید.

عده ای میآیند و نظام مقابله با جرم در ایران را نظامی سرکوبگر سختگیر و با تسامح صفر میخوانند و برای اثبات مدعای خود به طرحهای ارتقای امنیت اجتماعی -که هر از چند سالی با شور و هیجان اجرا میشود -استناد میکنند؛ و از سوی دیگر، برخی مدعی رویکرد اصلاحی و درمانی سیاست جنایی ایران همراه با رگه های دفاع اجتماعی جدید هستند و در تایید ادعای خود به گفته های رییس دستگاه قضا و بخشنامه ها و دستورالعمل ها و لوایح پیشنهادی وی برای کاهش حبس اشاره میکنند - .صفاری، علی، 1088، ص 28 - . امروزه استفاده از مواد مخدر از حد یک مشکل معمولی فرا رفته و عنوان یک معضل اجتماعی به خود گرفته است.

تولید غیرقانونی مواد مخدر، قاچاق و سوء استفاده مصرف آنها که با خشونت و فساد همراه است سلامتی عمومی را به مخاطره افکنده است و مشکلات اجتماعی و اقتصادی توأم با بی ثباتی سیاسی ایجاد نموده است لذا قانونگذار در جهت جلوگیری به این مشکلات تمامی اعمال را که بهطور مستقیم و غیرمستقیم و به هر نحو و طریقی و به صورت غیرقانونی با مواد مخدر ارتباط دارند جرم دانسته و برای آنان مجازات پیش بینی نموده است .

لذا سوالی که پیش می آید این است که مصادیق سیاست تسامح صفر در حقوق ایران چیست و جلوه های قضایی این سیاست در حقوق کیفری مواد مخدر چگونه تبیین میشود؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا به بررسی چگونگی شکل گیری سیاست تسامح صفر در نظامهای حقوقی کیفری پرداخته و سپس با مقایسه تطبیقی جایگاه سیاست تسامح صفر در حقوق کیفری ایران بلاخص در حقوق کیفری مواد مخدر با نظام حقوقی آمریکا می پردازیم .

1-مفهوم و تعریف تسامح صفر

تسامح در لغت به معنای آسان گرفتن و مدارا کردن - معین، - 1375و در حقوق کیفری اصطلاحی است که برای تشریح سیاست اجرای قانون موضوعه به صورت غیر اختیاری و غیر صلاح دیدی به کار می رود .به نظر عده ای این اصطلاح به معنی اجرای قانون به روش خشونت بار و منسجم ، بدون در نظر گرفتن هیچ گونه چشم پوشی است - . - Dixon,2016, Pp.220-235 . برخی دیگراین اصطلاح را به معنای یک راهبرد پلیسی حفظ نظم می دانند که به عنوان بخشی از مجموعه رویکرد های سخت گیرانه برای مبارزه با جرم در مناطق خاص محسوب می شود - . - Grabosky, 2009,Pp23-26 در متون خارجی برای اصطلاح تسامح صفر تعاریف زیادی من جمله تعاریف ذیل ارائه شده است :

-خ مشی یا راهبرد عدم تحمل نسبت به رفتارهای نامطلوب از قبیل اعمال خشونت آمیز یا مصرف مواد مخدر غیر قانونی از طریق تحمل غیرارادی ضمانت اجراهای شدید برای ارتکاب اولین جرایم . - The American Heritage, 2010 - نابردباری مفرط نسبت به رفتارهای مخالف آداب اجتماعی به صورت استفاده غیر قابل انعطاف و مصالحه ناپذیر قانون - - WordNet,PrincetonUniversity, 2015 با توجه به تعاریف فوق به نظر می رسد بتوان گفت :تسامح صفر به معنای اعمال راهبردهای انضباطی اجباری برای رفتارهای ضد اجتماعی است که افراد متصدی اجرای این راهبردها - معمولا پلیس - ملزم هستند در قبال افرادی که مقررات از پیش تعیین شده برای حفظ نظم را نقض می کنند، بدون توجه به شدت عمل و قصد مرتکبین، واکنش نشان داده و مجازات های اجباری را اعمال نمایند .

سیاست تسامح صفر با این استدلال که، جلوگیری از ارتکاب جرم یک فرد، بسی آسانتر از اهتمام در نجات وی است، مقرر می دارد که جرایم خرد باید با همان شدت و حدت جرایم سنگین مورد پیگیری قرار گیرند .به این ترتیب تسامح یا تساهل صفر، تدبیری در سیاست جنایی - سیاست جنایی به معنای سازماندهی سنجیده و مطالعه شده واکنش اجتماعی علیه بزهکاری است که به دو صورت ایجابی و سلبی به کار میرود .جایی که سیاست جنایی سلبی است تدابیر متخذه توس هیات حاکمه جنبه کیفری سرکوبگر و قهر آمیز دارد، اما سیاست جنایی در دیدگاه ایجابی و مثبت آن یعنی حکومت در مقابل جذب و ادغام مجدد بزهکاران به جامعه بر می آید، لذا تدابیر اتخاذی برای مبارزه با جرم از نوع پیشگیرانه غیر کیفری و غیر قهرآمیز خواهد بود - است که بیشتر جنبه سلبی و سخت گیرانه دارد .سیاست تسامح صفر بدین منظور به کار گرفته شد تا حتی خفیف ترین جرائم - خلاف - مورد تعقیب قرار گیرد.

به طور خلاصه می توان گفت، راهبرد پلیسی تسامح صفر، مبتنی بر دو رویکرد است :رویکرد اول، اصل ساده - ناکامی از آغاز یا در نطفه خفه کردن - است .به موجب این اصل ، اعمال تدابیر پیشگیرانه نسبت به عناصر ضد اجتماعی، این احساس را به وجود می آورد که آنها در مظان اتهام هستند و جلوگیری از ویران شدن و نازیبا شدن محی به واسطه اهمال و مسامحه _که فضایی مستعد را برای جرم و بی نظمی ایجاد می کند _را توصیه می نماید و مطابق رویکرد دوم، اجرای راهبرد تسامح صفر می تواند به طور چشم گیری به صورت مستقیم در کاهش جرایم خرد، واندالیسم، دیوار نویسی، دله دزدی، تکدی، بی خانمانی و بی نظمی در سطح پایین و به صورت غیر مستقیم باایجاد محی نآرام برای مجرمان شدید تر، نقش داشته باشد-. - Denis.2008,PP121 143 -

2-تاریخچه شکل گیری سیاست تسامح صفر

تسامح صفر به عنوان یکی از مصادیق جنبش های بازگشت به کیفر به ویژه در سیاست کیفری کشور های غربی - دراین زمینه ، نک به :کاشفی اسماعیل زاده، بهار و تابستان 1384صص 253-273 - نظریه ای است که توس نو محافظه کاران آمریکا ابداع و ترویج شد .در دهه 1960بی نظمی های شهری در آمریکا یک مسئله اساسی به شمار می آمد .دانشمندان علوم اجتماعی شروع به بررسی دقیق نقش پلیس در برقراری نظم عمومی نمودند و همچنین در بهبود این نقش پیشنهاداتی ارائه کردند نه فق به این خاطر که خیابان ها را امن تر نمایند، بلکه با این هدف که خشونت های دسته جمعی را کاهش دهند .اما جرایمی که در اوایل 1960 شروع شده بود در طی این دهه کاهش نیافت و با روندی رو به افزایش به دهه 1970کشیده شد .

بنابر این نقش مبارزه با جرایم توس پلیس مورد توجه قرارگرفت - نوروزی، 13894 - .در این هنگام، وجود یک برنامه منسجم در زمینه مدیریت شهری و کنترل جرم بیش از هر زمان دیگر احساس می گردید .به این ترتیب بود که نظریه {پنجره های شکسته }مطرح گردید . اگر برای ایده های اثر گذار در زمینه سیاست اجتماعی ، تالار مشاهیری وجود می داشت ، بی تردید فرضیه پنجره های شکسته جایگاه برجسته ای را در آن به خود اختصاص می داد .جیمز کیو ویلسون و جرج ال کلینگ در مقاله ای با همین عنوان که در سال 1982در ماهنامه آتلانتیک مانتلی منتشر کردند ، این نظریه را اینگونه مطرح نمودند :محله هایی که به نشانه های کوچک انحطاط و بی نظمی ، بی توجهی نمی کنند ، در واقع در را به روی جرایم مهم می گشایند .

یک پنجره شکسته تعمیر نشده ، علامت آن است که کسی به آن اهمیت نمی دهد و بنابراین ، شکستن پنجره های بیشتر نیز ، هزینه ای برای مرتکبین به همراه ندارد - - Wilson&kelling, 1997به این سان، دیدگاه آنها این بود که اگر پنجره شکسته ای در ساختمانی تعمیر نشود ، سایر پنجره ها نیز فرو خواهد ریخت و باقی مانده ساختمان و سپس ساختمان های همسایه و در نتیجه تمامی خیابان تخریب خواهند شد .

معادل پنجره شکسته در مورد افراد، عبارت است از یک فرد مست، نوجوان گستاخ و یا گدای سمج ...اگر پنجره های شکسته بشر تعمیر نشوند ، بی نظمی تبدیل به جرم های شدیدی خواهد شد .چون جرم های خیابانی شدید در مناطقی بروز می کنند که رفتارهای نابهنجار کنترل نمی شوند - Wilson.J.Q., 1997 - وجود جرایم خرد در جامعه این احساس را در بین عموم به وجود می آورد که هیچ چیز در کنترل نیست و از این حیث، امکان ارتکاب جرایم شدید و مهم بدون هیچ گونه واکنش و مجازاتی وجود دارد .به عبارت دیگر ، بی نظمی و خشونت کنترل نشده در منطقه خاصی به مفهوم ارسال نوعی دعوت نامه تلویحی برای مجرمین فرصت طلب است.

نظریه پنجره های شکسته حدود 30سال پیش ارائه شد ونخستین بار در سطح محلی توس شهردار نیویورک، رودولف گیلیانی - Rudolph William Louis Giuliani - مورد توجه قرار گرفت .وی با استفاده از این نظریه سعی کرد نظم اجتماعی نیویورک را سر و سامان بدهد، لذا نیاز به فردی مقتدر داشت تا به آموزه پنجره شکسته چهره عملی بپوشاند .این شخص کسی نبود جز سر بازرس پلیس ویلیام براتون که راهبرد تسامح صفر را ملهم از نظریه پنجره شکسته ابداع نمود و با این کار میزان ارتکاب جرایم در سیب بزرگ - لقب شهر نیویورک - را در طی دوره شهرداری رودولف گیلیانی به میزان قابل ملاحظه ای کاهش داد.

ویلیام براتون سربازرس پلیس، نظریه پنجره های شکسته ویلسون و کلینگ را به صورت سیاست حفظ نظم - ordermaintenance - تعبیر نمود که به معنای اجرای قهری قوانین در مقابل جرایم ایذایی بوده و منجر به کاهش میزان جرایم و بهبود کلی کیفیت زندگی می شود .وی مفهوم فرماندهی را به صورت موسعی تفسیر کرد و به این ترتیب بسیاری از اختیارات خود را به فرماندهان محلی تفویض نمود ، مدیریت اطلاعات بزهکاری را روزآمد کرد و سبب جا انداختن این دیدگاه شد که جرایم خرد که در منظر عموم اتفاق می افتد به رشد فضای بی قانون جلوه داده شده نیویورک، کمک می کند اما دیگر نباید نادیده گرفته شوند .بخش اجرایی برنامه براتون در پرداختن جدی به جرایم خرد تبدیل به رویکرد نوآورانه تسامح صفر شد و به این سان، سیاست تسامح صفر از بطن نظریه پنجره شکسته بیرون آمد .

رویکرد مدارای صفر براتون مبنای اتخاذ بسیاری از واکنش های سخت گیرانه در گمرک،مدارس،خیابان ها، نظارت بر اماکن عمومی پر رفت و آمد و نیز نظارت بر محله های جرم خیز و به اصطلاح پایین شهر ها و حاشیه آنها گردید .این رویکرد در عمل منجر به افزایش تعداد دستگیری های پلیس، افزایش بازداشت های پلیس پیش از محاکمه، کاهش اختیارات پلیس در مصلحت اندیشی و ارزیابی متناسب یا نا متناسب بودن بازداشت مظنونان و متهمان و ...شد .اجرای این راهبرد با تجهیز بیشتر پلیس به ابارهای کارآمد از قبیل اتومبیل های بیشتر و بهتر، افزایش استخدام نیروهای پلیس، تعیین نقطه های هدف و حمله پلیس به آنه، افزایش میزان حضور فیزیکی پلیس، از بین رفتن حقوق شهروندی افراد جامعه و ...گردید .

3-مبانی نظری و خاستگاه عملی سیاست تسامح صفر

الف :زیر بنای نظری تسامح صفر در نظام ها حقوقی

راهبرد تسامح صفر را می توان متاثر از نظریه فایده گرایی ژرمی بنتام دانست .بنتام عقیده داشت :هر فردحتی به طور ناخودآگاه بنا بر محاسبه خوبی و بدی حاصل از کردار خود امور خویش را اداره می کندو اگر دریابد که نتیجه عملی که از آن سود می برد کیفر خواهد بود در آن صورت این اندیشه با نوعی قدرت وی را از ارتکاب آن عمل باز می دارد - .پرادل، چاپ اول سمت 1391،صص 60-67 - .به این ترتیب بزهکار از یک عقلانیت کیفری برخوردار است و پیش از فعلیت بخشیدن به اندیشه مجرمانه خود سود و زیان احتمالی ارتکاب جرم را می سنجد .

لذا مجازات ها می بایست مدرج باشند به نحوی که میزان رنج اوری به وسیله نظام عدالت کیفری ترس آور جلوه نمایدو از این رهگذر در برابر کسب سود و منفعتی که شخص ممکن است از ارتکاب فعل مجرمانه نصیبش شود، جنبه بازدارندگی پیدا نماید - . - Fagan, 2008این ایده که به نام نظریه حسابگری کیفری - Rational Choice Theory - مطرح شده باایده راهبرد تسامح صفردر برابر جرم که معتقد است جرایم شدید و سنگین می تواند با سخت گیری نسبت به بی نظمی و بی مبالاتی و جرایم خرد کاهش یابد، دارای قرابت است .شایان ذکر است اندیشمندان دیگری مانند لاوراکاس از این ایده حمایت نمودند. به این ترتیب می توان نظریه سیاست تسامح صفر را این مساله دانست که اعمال قانون به صورت سخت گیرانه نسبت به جرایم خرد و اصلاح رفتارهای منح  اخلافی، مانع از توسعه فضا و محی   مساعد برای ارتکاب جرم شدید می شود.