بخشی از مقاله
چکیده :
»توکل« ازمفاهیم وفضایل مهم دینی وموردتأکید قرآن وحدیث شرطِو لازمِ ایمان برای مومنان است. این مفهومدرمیانِ صوفیان وعارفان نیزارزشِ والایی دارد. بسیاری ازاهلِ تصوف وعرفان دیدگاه های خویش رادرباره این فضیلتِ معنوی نگاشته یا بیان نمودهاند. دراین پژوهش، ضمن بیان معانی واژگانی واصطلاحی توکل وارزش و جایگاه آن در قرآن وحدیث، به این سوال پاسخ داده می شودکه عرفای اسلامی قرنِتاهشتمِ هجری، چه نگرشینسبت به این مفهومِ قرآنی داشته وازآن چگونه دراندیشه ها، گفتارو رفتارخویش بهره برده اند؟ ودرکنارِآن به بیان مراتب، جایگاه، حقیقت مفهوم، حال یا مقام بودن توکل وارتباط آن با مفاهیمی چون؛ تفویض، تسلیم، توحیدوکسب و کار درآثارِنثرِعرفانی تا قرن هشتم پرداخته شده است.
کلید واژه ها: توکل، عرفانی، آثارمنثور، سیرتاریخی، قرن هشتم.
1.مقدمه :
دربسیاری ازآیات قرآن، روایات اسلامی، سرگذشت پیامبران وانسان های صالح، آثارو تألیفات علمای اخلاق وارباب سیروسلوک، برمفهوم توکل به عنوان یک فضیلت مهم اخلاقی، تأکید شده است. هرگاه توکل درزندگی انسان به معنای واقعی نهادینه شده، سبب تحکیم اراده ومقاومت وپایمردی اوگشته است. بررسی حکایات وآیات قرآنی، نشان می دهدکه پیامبران دربرابرمشکلات صعب وطاقت فرسا، توکل راسپرخویش قرارداده اندو آن،یکی ازدلایل مهم پیروزی ایشان، بوده است.چون چارچوب عمومی طریقت، برشریعت اسلامی استواراست - بورکهارت، - 15 :1389 متصوفه وعرفای اسلامی به لحاظ اقتفاواقتدای به قرآن وحدیث، ازاین گوهرتابناک اخلاقی بهره مندگشته اند. منتهی، مانند سایرمسائل عرفانی باوسعت دیدوسعه صدربه آن نگریسته وتأویلاتی دراین زمینه داشته اند.
زیراچنان که درآثارواحوال عرفاومتصوفه می بینیم؛ »به منظورتطبیق مقاصدومطالبشان با قرآن وحدیث، هرگونه توجیه وتأویل رامرتکب شده وبرای خود جایز دانسته اند. - «تهرانی، :1369 - 65وعلیرغم تأکیدادیان الهی برکاروکسب وبهره گیری ازاسباب دنیوی گاه می بینیم که دست ازکارکشیده و راه استفاده ازاسباب را به روی خود بسته اند. برخی ازآن ها دراین مسیرتاحدی پیش رفته اند که به زعم خود،گاه توکل رادرترک صحبت پیران و راهنمایان طریقت وحتی کسانی چون خضردانسته اند.آن گونه که دربرخی ازاین آثار، ابراهیم خواص راسرهنگ متوکلان نامیده ودرباره اش گفته اند: »اندرتوکل شأنی عظیم داشت ومنزلتی رفیع.«با این حال ازصحبت خضراجتناب می کند وآن راعجیب ترین چیزی می نامدکه دیده است وعلتش را چنین بیان می کند: »ولیکن ترسیدم که بدون حق بروی اعتمادکنم وصحبت وی توکل مرا زیان دارد.« - قشیری، - 250 : 1379
.2 مفهوم شناسی :
معنای واژگانی توکل درفرهنگ هاچنین آمده است:»کارباکسی افکندن،کارخودبه خداحواله کردن، واگذاری شخص است امورخودرابرمالک خودواعتماد بروکالت او.« - معین: ذیل واژه ی توکل - ودراصطلاح، اتکاء واعتمادعبدبه خداوند وقطع امید ازآن چه دردست مردم است. - جرجانی، 1408ق : - 70همچنین درمعانیِ »واگذاری اموربرمالک علی الإطلاق وبالجمله« و» اعتمادقلب برحق وعدم اضطراب درهنگام فقداسباب وخواسته ها. - «ابن عربی، - 132 :1387 وواگذارکردن امری به معتمدی، ازاین جهت که شخص خود رادرانجام آن کارعاجزوناتوان بیند. - راغب اصفهانی، 1428 ق : - 556
.3 توکل درقرآن وحدیث:
توکل ازریشهوَکَلَ«» است. مصدرآن درقرآن ذکر نشده اما به صورت 13 مشتق، 70 مرتبه در61 آیه ازقرآن به کار رفته است. - عبدالباقی، :1385 ذیل واژه وکل - نسبت توکل با ایمان ازمهم ترین مضامین قرآنی است. چرا که دربسیاری ازآیات آن، توکل لازمه ایمان شمرده شده وچنین آمده است که: »وعلی االله فلیتوکل المؤمنون - «آل عمران: 160، مائده: 11، توبه: 51 ابراهیم: 11،تغابن: 13،مجادله: - 10 ویاایمان وتوکل درکنارهم ذکر شده اند. - مائده: 23، انفال: 2 ،یونس: 84 ،نحل: 99،شورا: 36وملک: - 29علاوه برآن گاهی همراه بامفاهیم دیگری همچون؛ تقوا - طلاق: 3-2 - وصبر - نحل: 42،عنکبوت: - 59نیز یادشده است. بنابراین، توجه به مفاهیم ایمان، صبروتقوا، دردرک عمیق ترمفهوم قرآنیِ توکل اهمیت دارد.
از دیگرمواردِکاربردِتوکل درقرآن، متوکل بودن پیامبران الهی است. پیامبرانی چون؛ نوح، هود،شعیب وابراهیم وقتی باقوم خویش سخن می گویند؛ به خداوند توکل می کنند. - اعراف: 89، توبه:129،یونس: 71، هود: 56 و 88،یوسف: 67،رعد: 30، شورا:10،ممتحنه: - 4 خداوندبه پیامبرگرامی اسلام - ص - نیزدستورمی دهدکه درانجام کارها به ذات یگانه اوتوکل کند.» فإذامتَ فَتَوَکﱠل عَلااللهَییُحِبﱡااللهإنﱠ المُتَوَکﱢلینَ - «آل عمران - 159: این آیات که پیرامون مفهوم توکل ذکرشده اند، ازقدیمی ترین انبیای الهی شروع وبه پیامبرگرامی اسلام - ص - ختم می شوندوبازتاب مسأله توکل رادرزندگی انسان ها،جهادپیامبران وپیروزی آن هابرمشکلات ازجهات مختلف روشن می سازد.
همچنین نشان می دهدکه این فضیلت مهم اخلاقی تاچه اندازه،کارسازونقطه مقابل آن، یعنی عدم اعتمادبر پروردگار، مایه سقوط وتباهی افرادوجامعه انسانی بوده است .بیان توکل ازجانب حق وتأکید قرآن مجید برآن، سبب شده است که دراحادیث پیامبر - ص - وامامان - ع - نیزبازتاب چشمگیری داشته باشد.پیامبرگرامی اسلام - ص - می فرمایند:أنﱠکم»لو توکّلتم علی االلهِ حقﱠ توکﱡلهِ،لَرَزَقَکُمیَرزُقُکما الطﱠیرَ، تَغدواخماصاًوتروحُ بِطاناً.« - ابن ماجه،1395ق: - 1394و»من توکﱠل لیع االلهِاهُکفالتشَعُب. - «همان: - 1395دراحیاء العلوم ازایشان روایت شده است که:من» سرﱠهُ أن
یکونیَالنّاسِأقو فلیتوکّل علی االلهِ - «غزالی، - 421 :1377ودردیگرمتون عرفانی آمده استیَدخلُ:»
