بخشی از مقاله
چکیده
موفقیت اغلب بناهای قدیمی در برقراری ارتباط با مخاطبان و مؤانست دو سویه فضا و مخاطب، همچنین ناکامی معماری امروز در ایجاد حس تعلق به مکان دستمایه تحقیق حاضر است. جستجو و یافتن عوامل مؤثر بر این جاودانگی نه تنها موجب شناخت عمیق تر بنا و اندیشه خالقین آنها است، بلکه از استعارات و نمادهای به کار رفته در آن ها پرده بر میدارد و میتواند در خلق کیفیت متفاوت فضا و مکان های امروز مؤثر باشد. ویژگیهای منحصر به فرد معماری صفوی بعنوان آثار با ارزش فرا زمانی و فضای فکری - فلسفی آن دوره تاریخی سبب انتخاب این آثار، جهت دستیابی به هدف این پژوهش گشت.
روش تحقیق در پژوهش حاضر به صورت توصیفی B تحلیلی با رویکرد تلفیقی از قیاسی و استقرایی میباشد و مبانی نظری آن وام دار فضای فکری - فلسفی حاکم بر آن دوره میباشد که متأثر از حکمت اشراق سهروردی و اندیشه های ملاصدرا است.
نتایج حاصل حاکی از این است که داشتن مؤانست انسان با آثار دوره صفویه را میتوان به لحاظ بهرهمندی اندیشه و خلاقیت طراحان آنها از فلسفه ناب زندگی بر مبنای حکمت اسلامی دانست که در ذهن مخاطبان بر مبنای جهان بینی، ادراک و خیال، تأویل میشود.
مقدمه
در معماری باشکوه دوره صفوی میتوان اصول پایداری را جست که - اگرچه به واسطه شیوه های بیانی و عوامل بیرونی و میان کنشها و فراکنشها، ظاهری یکسان ندارد- معماران یا " هم باوران " از آنها بهره جستهاند تا به واقعیت آنچه که قصد بیان آن را داشتهاند بپردازند که به تأویل نگارندگان رمز مانایی آنها است
دعوت به بازشناسی فرهنگی گذشته هیچگاه به معنای تأیید بی-قید و شرط آنها تا حد تکرار مجددشان نیست بلکه به منظور تنظیم و تدوین و هماهنگ کردن اندیشهها صورت میگیرد که پایه و اساس هر طراحی نو به شمار میرود. پارهای از ارزشهای موجود در زندگی روزمره مردم شهرها، از راه عناصر کالبدی قابل انتقال به دیگران است و خود پیوندهای اجتماعی- فرهنگی تعیین کننده بشمار میآیند که از راه ذهنیات افراد، فضاهای فکری همگن را شکل میدهد.
بخش غالب آثار هنر و معماری سنتی بی نام و بدون امضاء هستند، خلق بناهایی که میتوانند با مخاطب خویش ارتباط برقرار نمایند حاصل معنویت پنهانی است که معمار به طور ناخودآگاه در معماری خویش به ودیعه گذارده است به این ترتیب با توجه به اینکه معماری به مثابه هنر، دارای پیام است.
تحلیل کیفی آثار معماری، با در نظر گرفتن عوامل موثر برخلق و تعامل آن با مخاطب - اندیشه، قدرت خلاقیت، احساس و ابزار بیان - یارای تبیین رموز فرا زمانی معماری را خواهد داشت. لذا در ادامه بعد از پرداختن به شمای کلی از عصر صفوی و معماری آن از کل به جزء میپردازیم یعنی در پی تأثیر جهان بینی افراد یک جامعه بر ادراک، خیال و فرهنگ به دنبال بن مایههای اندیشه و قدرت خلاقیت معماران آن هستیم و سپس به ابزار بیان پرداخته خواهد شد.
مبانی نظری
» عدم تطابق بناهای سنتی با نیازهای عصر حاضر به لحاظ صنعتی شدن زندگی و شرایط اسفبار شهرهای بزرگ اواخر سده نوزدهم، بازنگری کاملی را در زمینه ساماندهی و پردازش محیط انسان طلب می کرد تکیه بر خرد انتقادی و فاصله گرفتن از طبیعت و سرزنش عواطف و احساسات این روند را به مشکلی جدی تبدیل نمود. دنیای مدرن کنونی با شعار روشنگری و آزادی نه تنها مشکلات بشر را حل نکرده بلکه موجب انفعال بی علاقگی و بی تفاوتی او نیز گردید
جان راسکین :جلال و شکوه یک بنا بیش از آنکه متکی به حظ بصری از آن باشد، متکی به برانگیختن تأمل و مکاشفه در ذهن انسان است
معماری، هنر شکل دادن به فضای زندگی انسانهاست و وسیله ای است تا تجلی گاه والاترین استعدادهای آفرینندگی، یعنی هنر باشد. معماری وسیله است است نه هدف وسیله ای تا انسان خلیفه االله بتواند در آن به لقای معبود خویش بیاندیشد. با بررسی معماری به مثابه هنر، در قالب مفهوم نشانه و زبان، به سیر اکتشاف در قلمرو ناشناخته معنای معماری مبادرت می ورزیم.
عصر صفوی
»دوره صفوی بستر مناسبی بود که شکوفایی حیات عقلی شیعه را فراهم ساخت و موجب باروری و رشد هنر اسلامی ایران در همه زمینهها شد. این دوره یکی از خلاق ترین ادوار هنر های اسلامی و نیز فلسفه و متافیزیک اسلامی است. رشته های مختلف هنر شامل ادبیات، نقاشی و موسقی که پیوند های عمیق با مذهب تشیع و نحله های فکری - فلسفی آن می یابند، زبان بیان بروز اندیشه های این مذهب میشوند. منابع مکتوب از این دوره وجود رابطه بین معنویت و تفکر اسلامی از یک سو و هنر از سوی دیگر را به اثبات میرسانند بنای شهر اصفهان به مثابه آرمانشهر دولت صفوی مبتنی به آراء حکمی و فلسفی اصفهان و نماد تجسم و تجسد کالبدی - فضایی مفاهیم آن است.
می توان گفت شاه عباس اول بهتر از همه پیشینیان خود توانست رونقی افسانه ای به هنر ببخشد همه اشکال و انواع بیان از معماری تا مینیاتور و قالی بافی دارای سلیقه و حسی ایرانی شدند که هم یگانه و هم اصیل بود. شاه عباس با انتخاب اصفهان به پایتختی آن را به صورت مرکز افسانه ای در آورد.
معماری صفوی
» آنچه در نگاه اول از معماری بناهایی مانند مسجد امام اصفهان ،مسجد شیخ لطف االله و سایر بناهای این دوره مسترشقین و محققین را به خود جلب نموده است و در باب آن سخن گفته اند، اعجاز فضایی و سپس نقش ونگارهایی است که بر در و دیوار این معماری نقش بسته است. چنان که استیرلن در این باب در کتاب اصفهان تصویر بهشت بیان میدارد :
کشف کامل رمز پیام این بناها متضمن کشف نگاره هایی است که سطوح وسیع کاشیپوش را آکندهاند آیا اینها فقط حکم تزیین را دارند یا متضمن نمادهایی هستند؟... اگر این سطوح به مثابه آینه ای نگریسته شوند رو به نا کجا آباد گشوده میشوند
نصر در این مورد مینویسد »هنر اسلامی حقایق اشیا را که رد "خزائن غیب" قرار دارد در ساحت هستی جسمانی متجلی میسازد اگر به سر در بنایی چون مسجد شاه در اصفهان، با آن نقوش هندسی و اسلیمی شگفت انگیزش بنگریم در حالی که تجلی جهان معقول را در دنیای اشکال محسوس پیش رو داریم، بر این حقیقت گواهی میدهیم
اردلان نیز در کتاب حس وحدت در بیان معماری سنتی ایران از تصوف ، هنرمند را در سیر خلقت الهی مشارکت میدهد و عالم خیال را مانند نظر ملا صدرا میانجی میان عالم کبیر - جایگاه بهشت - و عالم صغیر - زمین - می داند. سپس به تفسیر معماری اصفهان از این دیدگاه میپردازد.
جهانبینی
به نقل از مهندس آیهاالله زاده شیرازی احساس و اندیشه، جهانبینی و انگیزه، ابزارهای اصلی انسان در سازندگی و خلاقیتها از طریق بهرگیری از مواهب طبیعت برای بقاء و تعالی بخشیدن به حیات و موجودیتش در زمان و مکان است. از آنجایی که در مقاله »انعکاس معانی منبعث از جهانبینی اسلامی در طراحی معماری« مبانی و اصول تفکر وجهانبینی اسلامی، به عنوان منبع استخراج معانی مؤثر در معماری برگزیده شده و مفاهیمی چون توحید، وحدت در عین کثرت و تجلی پروردگار در عالم خلقت به تفصیل بیان شده لذا با بهرهبرداری از آن این مبحث، مرقوم گردیده است.
انواع دیدگاهها نسبت به پدیدهها - اثر هنری و معماری -
نگاه دلالت نگر و آیه ای
نگاه ماهیتنگر و استقلالی
شکل -1 انواع نگرش ها به پدیده های عالم - بمانیان،
حقیقت، که با چشم سر دیده نمیشود.»انکشاف هر معنایی برای انسان در قالب » صورتی « است که آن معنا از طریق آن خود را برای آنان عیان می کند. بنابراین عالم صورت جز معنا نیست و معانی، باطن عالم ظاهراند که آدمی را به حقایق رهنمون می-نماید.
