بخشی از مقاله
چکیده:
تألیفات صوفیان را می توان به دو گروه اصلی متن های مغلوب و متن هایمتمکّن تقسیم کرد. متن های مغلوب به متونی گفته می شود که حاصل بی خویش نویسی و بدون اندیشه قبلی مؤلف است. در نقطه مقابل، متونمتمکّن به متونی گفته می شود که حاصل رونویسی از دفترکُراسه است؛ یعنی مؤلف با قصد و انگیزه قبلی و با استفاده از متون معتبر پیش از خود و سخنان مشهور بزرگانتصوّف و استناد به آیات، احادیث، حکایات و امثال، اثر خود را تألیف می کند. دراین پژوهش برآنیم تا بابرّرسی پنج اثر از گنجینه آثارصوفیانه که هر کدام به دوره خاصّ زمانیتعلّق دارند، به سیرتطوّ ر متونمتمکّن صوفیانه فارسی بپردازیم. روش کار ما در این پژوهش استفاده از شیوه استقرایی است؛ یعنی با تحلیل وبرّرسی چند اثر واحد از یک مجموعه، به ساختار و اصول کلّی آن مجموعه دست یابیم.
بدین منظور کارمان را با اولین اثر فارسی مستقل عرفانی به نام کشف المحجوب که در نیمه دوم قرن پنجم هجری تألیف یافته است شروع می کنیم و در ادامه به برّرسی کتاب های انس التائبین شیخ احمد جام، صوفی نامه قطب الدّین منصور عبادیمرصاد، العباد نجم الدّین رازی و در نهایتبا برّرسی مصباح الهدایه کاشانی که در اوایل قرن هشتم تألیف یافته است کار خود را به پایان می رسانیم. دراین پژوهش هدفمان این است که با برّرسی چند اثر شاخص از متونمتمکّن صوفیانه که بین قرون پنج تا هشت، یعنی دوران اوجتصوّف و عرفان اسلامی، تألیف یافته است به ساختار و سبک کلّی نثر صوفیانه برسیم و نیز ببینیم که نثر صوفیانه چه تأثیری بر دیگر متون آن زمان از قبیل علمی، سیاسی و... گذاشته است.
مقدمه
درمورد علّت پیدایشتصوّف دیدگاه های متفاوتی وجود داردعدّ.ه ای ازمحقّ قان منشأ پیدایشتصوّف را خارج از حوزه اسلامی و مقتبس از مذاهب غیر اسلامی از جمله دین زردشت و مسیحیت و بودایی می دانند وعدّه ای دیگر منشا پیدایش آن را دین اسلام و آموزه های قرآنی می دانند؛ وآیات قرانی و شیوه های زندگی پیامبر و اصحاب او را منشأ پیدایشتصوّف قلمداد می کنند کما اینکه مذاهب غیر اسلامی نیز در آداب و رسوم صوفیان بی تأثیر نبوده و تأثیر غیرمستقیمی برتصوّف و رواج آن داشته است. - دهباشی، - 51-35:1384
پژوهش حول این موضوعبرّرسی های خاصّ خود را می طلبد و درموضوع مورد برّرسی این نوشتار نمی گنجد. نویسندگان هر طبقه از طبقات جامعه در آثار خود سبک بیان و شیوه ارائهمعیّنی دارند که آثارهرطبقه را از طبقه دیگر متمایز می کند. همچنان که طبیبان، علماادیبان، و مورّخان هر یک شیوهنوشتاری معیّنی دارند؛ صوفیان نیزازاین قائده مستثنی نیستندحتّ. ی درمیان خود تصوّفمه نیز سبک بیان ارائه مطالب متفاوت است.
اغلب آثارمتمکّن صوفیانه تحت تأثیر شیوه مجلس گویی پدید آمده است؛ چنانکه درادامه بهبرّرسی چند و چون این موضوع می پردازیم. تقسیم بندی نثر صوفیانه از حیث موضوع کاردشواری است و نمی توان هرکدام ازآثار صوفیانه را قطع به یقین در یک طبقه ازآثار قرار داد؛ ولی با این وجود هستند اشخاصی که میان نثرهای تصوّفمه مرزی قائل شده اند و آثار صوفیانه را به انواع گوناگونی تقسیم بندی کرده اند.
دکتر رستگار فسایی نثر صوفیانه را به 5 دسته تقسیم می کند -1:نثر تعلیمی صوفیانه مانند: کشف المحجوب و مرصادالعباد -2نثر مجالس و مقامات مانند: فیه ما فیه و مقالات شمس 3نثر- تغزّلی و خطابی مانند: لوایح و لمعات -4نثر رمزی صوفیانه مانند: رسائل سهروردی -5نثرمکتوبات مانند: مکاتیب غزالی و سنایی - فسایی، - 389-400:1380 اغلب صوفیه درآثار خود از زبانی ساده و بی تکلّف استفاده کرده اند. هدف اصلی از تألیف آثارشان، تعلیم اصول و مبانی عرفان، تبلیغتصوّف درمیان مردم و نیز دفاع از مکتب تصوّف در برابرمخالفان بوده است.
آن ها برای اینکه بتوانند افکار و اندیشه هایشان را بهتر دراذهان مردم بگنجانندعمدتاً، از زبانی ساده و بیانی بی پیرایه استفاده می کرده اند. صوفیان بیشتر به مقتضای حال و مقام سخن می گفتند و سعی می کردند بیانشان عمومی و قابل فهم برای همگان باشد، لذا گاهی اصطلاحات و تعبیرات بومی آن منطقه و برخی اصطلاحات کهن در آثار آنها راه یافته است؛ لیکن زبان این آثار قرابت تنگاتنگی با نثرکهن دارد و نشان می دهد که زبان آنها در ادوار زمانی گوناگون، دستخوش دگرگونی آشکاری نشده؛ بلکه سیر تحول و نوگرایی در زبان آناننسبتاً آرام صورت گرفته است. بیشترتفاوت ها به دلیل تأثیر لهجه های بومی آن منطقه و واژگان خاص و نیز ذوق نویسندگی مؤلفان است. چنانکه درمرصادالعباد گاهی به دلیل ذوق نویسندگی مؤلف، نثرکتاب رنگ شعر به خود می گیرد و مؤلف از صناعات ادبیتخیّ،ل و عواطف شاعرانه در پیشبرد بهتر نثرش بهره می برد.
بیان مسئله
در این پژوهش ما برآنیم تا با تحلیل متون صوفیانه به سوالات زیر پاسخ دهیم:
-1 سبک نوشتاری هر یک ازمتون پنج گانه چگونه است و چه تفاوت ها وشباهت هایی با هم دارد؟
-2سیر تطوّر و تحوّل نثر صوفیانه فارسی از قرن پنج تا هشت چگونه است؟
-3 شیوه ارائه مطالب در آثارمتمکّن صوفیانه متاثر از چه شیوه ای و چگونه است؟
-4 آیا نثرمتمکّن صوفیانه فارسی تأثیری در سایر نثرها گذاشته است؟ اگر گذاشته چگونه است؟
پیشینه پژوهش
متاسفانه تاکنون در حوزهسیر تحوّل نثر صوفیانه به این موارد پرداخته نشده است و اگر هم هست معدود آثاری هستند که به صورت جزئی به آن ها پرداختند؛ وسبک منحصر به فرد هراثر را جداگانه موردبرّرسی قرار داده اند ولی به صورت سلسله مراتبی به آن نپرداخته اندو مشخّص نکرده اند که چگونه دراین بازه زمانی نثر صوفیانه تحوّل می یابد. این آثار شامل موارد زیر است : سبک شناسی نثرهای صوفیانه از دکتر غلامرضایی، سبک شناسی بهار، انواع نثر فارسی رستگار فسایی، انواع ادبی متون منثورعرفانی ازاصغر برزیبرّرسی، و مقایسه ساختار زمانی چند اثر منثور عرفانی از یداالله بهمنی مطلق .
-1 کشف المحجوب
کشف المحجوب اثر شیخ أبولحسنا علی بن عثمان جلاّبی هجویری غزنوی - متوفی - 469 از بزرگان مشایخ تصوّفمه است. این اثرشاخص در نیمه دوم قرن پنجم تألیف یافته است. دراهمیت این اثر ورجاوند می توان گفت که نخستین کتاب مستقل عرفانی به زبان فارسی است. این کتاب از منابع طراز اول برخی ازشاهکارهای ادب فارسی از جمله تذکرهالاولیا عطّار و نفحات الانس جامی می باشد.
