بخشی از مقاله
چکیده
اماکن فرهنگی و عبادی نماد و نمود هویت ملتها، تاریخ بشریت و نشاندهندهی گذشتهی انسانها هستند. حقوق بینالملل بشردوستانه چه در حوزهی اسلامی و چه در حوزهی بینالمللی، با تاکیدی که بر اهمیت پاسداری و پاسداشت این اماکن داشته، همواره بر ممنوعیت تخریب آنها در مخاصمات مسلحانه؛ چه مخاصمات مسلحانهی بینالمللی و چه مخاصمات مسلحانهی غیربینالمللی تاکید کرده است. با نگاهی به اصول اسلام و حقوق بینالملل بشردوستانه؛ مبنیبر منع طرفین درگیری از حمله به مکانهایی با ماهیت غیرنظامی تاکیده نموده است و حفظ آنها را به عنوان یکی از اهداف خود قرار داده است.
اما، این اماکن با وجود مبانی اسلامی و بینالمللی موجود در حمایت از آنها، همواره از سوی بازیگران مختلفِ درگیر در مخاصمات مسلحانه مورد تعرض و تخریب قرار گرفتهاند. تاریخی نابودی اماکن فرهنگی و عبادی در مخاصمات مسلحانه نشان میدهد که چگونه جنگ، درگیری و منازعه باعث تخریب، نابودی و آسیب به اماکن فرهنگی و عبادی میشوند. ظهور تروریسم در خاورمیانه با تاکید بر القاعده، طالبان و داعش در 2 دههی اخیر، نمایشی از تلاش این گروهها برای تخریب سیستماتیک اماکن فرهنگی و عبادی و عدم اعتنا به مبانی حقوق بشردوستانهی اسلامی و بینالمللی است و با این توجیه همراه است که این اماکن از مصادیق شرک و کفر هستند. در 2 دههی اخیر که تروریسم و رادیکالیسم اسلامی تکفیری در خاورمیانه گسترش یافته، اماکن فرهنگی و عبادی، بزرگترین صدمات را از تجاوزگری این گروهها به خود دیدهاند. بنابراین در مقالهی حاضر تلاش بر این است تا به بررسی تخریب اماکن فرهنگی و عبادی در خاورمیانه از سوی گروههای تروریستی با تاکید بر سوریه و عراق بپردازیم و واکنشهای اسلامی و بینالمللی - حقوقی و سیاسی - را به این تجاوزگری و تخریبها مورد بحث و مداقه قرار دهیم.
مفاهیم کلیدی: اماکن فرهنگی، اماکن عبادی، تروریسم، داعش، عراق، سوریه.
مقدمه
اماکن فرهنگی و عبادی از منظور حقوق بشردوستانهی اسلامی و حقوق بینالمللی بشردوستانه همواره مورد احترام و پاسداشت بوده و از هر دو منظر، قواعد و مقررات ویژهای در حفظ و تکریم آنها و ممانعت از نابودی این اماکن وضع شده است. این اماکن به عنوان بخشی از هویت تاریخی بشریت به حساب آمده و هرگونه آسیب به آنها به معنای آسیب به تمدن بشری و گذشته تاریخیاش میباشد.
حقوق بشردوستانه به عنوان بخشی از حقوق بینالملل عمومی در ارتباط با اماکن فرهنگی و مذهبی به حقوق بینالملل و حقوق اسلام راه یافته است و زمینه را برای وضع قوانین و مقررات، پیمانها و کنوانسیونهای بینالمللی، ایجاد نهادهای تخصصی در زمینهی اماکن فرهنگی و مذهبی در اسلام و حقوق بینالملل فراهم کرده است. این قوانین و مقررات در بعد نظری بسیار متنوع بوده و تلاش دارند در بعد مادی و معنوی به پاسداشت میراث بشری و دستاوردها او بپردازند و این میراث و اماکن را از هرگونه نابودی و تعرض مصون دارند.
مهمترین تهدید برای اماکن فرهنگی و عبادی، مخاصمات مسلحانه هستند که در طی تاریخ و به خصوص در یک صد سال گذشته، به اولین و مهمترین عامل نابودی این اماکن بدل شدهاند. جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم، جنگهای داخلی و منطقهای، جنگ ایران و عراق، بحران یوگوسلاوی سابق، بحران جنگ عراق علیه کویت، جنگ 2001 افغانستان و در نهایت جنگ 2003 عراق، مهمترین مخاصمات مسلحانهی بینالمللی هستند که باعث نابودی مستقیم و غیرمستقیم اماکن فرهنگی و عبادی شدهاند. در طی هر کدام از این جنگها، هزاران مکان تاریخی، مذهبی، مسجد، کلیسا، معبد، زیارتگاه تاریخی، اماکن کهن تاریخی و آثار باستانی به ورطهی نابودی کشیده شدهاند.
در کنار این بحرانها و جنگهای خونین و ویرانگر، اما خاورمیانه از اواخر دههی1990 و ابتدای دههی2000 خود را به مفهوم جدیدی از بحران و منازعه در قالب تروریسم جهادی القاعده، النصره، طالبان و در نهایت داعش مواجه میبیند که به عاملی برای کشتار انسانها و تخریب اماکن فرهنگی و عبادی بدل شدهاند. با تاکید بر مورد داعش، این نیرو که محصول تحولات و بحرانهای خاورمیانه و مداخلات خارجی قدرتهای بزرگ است، از سال 2013 و در دوران اوج خیزشهای بهار عربی به فاجعهای برای خاورمیانه؛ خصوصاً سوریه و عراق بدل شده است. این دو کشور از 2013 و 2014 به این سو خود را با نابودگریها و کشتارهای این گروه تروریستی مواجه میبینند که مهمترین پیامد آنها برای اماکن فرهنگی و عبادی است. در همین راستا، سوال اصلی مقاله حاضر به این شکل قابل طرح است که، ظهور گروه تروریستی داعش در عراق و سوریه چه پیامدهای بر اماکن فرهنگی و عبادی این کشورها داشته و واکنشهای جهانی در حقوق بینالملل بشردوستانه و اسلامی به ویرانگریهای اماکن فرهنگی و عبادی توسط داعش چه بوده است؟ برای پاسخی ابتدایی به سوال مورد نظر، فرضیهای مقدماتی طراحی نمودهایم که به این شکل است؛ »ظهور گروه تروریستی داعش در عراق و سوریه زمینه را برای نابودی اماکن فرهنگی و عبادی این کشورها فراهم نموده و این گروهها با استناد به دیدگاههای متصلب و ضد بشری خود، دست به نابودی اماکن فرهنگی و عبادی زده و در نهایت این امر با محکومیتهای جهانی در میان نهادها و شخصیتهای اسلامی همراه شده و از سوی حقوق بشردوستانه بینالمللی، نهادهای بینالمللی و شخصیتهای کلیدی مرتبط با اماکن فرهنگی و عبادی در عالم نظر مورد محکومیت قرار گرفته است، اما در حیطهی عملیاتی تلاش چندانی برای حفظ و پاسداشت این اماکن به عمل نیامده است.«
نخست؛ مفاهیم و کلیات
در بحش اول مقاله به بیان و تعریف مفاهیم اصلی حقوق بشردوستانه، حقوق بشردوستانه بینالمللی و اسلامی، مفهوم مخاسمات مسلحانه و اماکن فرهنگی و عبادی میپردازیم که عبارتند از:
حقوق بشردوستانه، در واقع بخشی از حقوق مخاصمات مسلحانه است که هدف آن تقلیل آلام ناشی از جنگاست و در واقع حقوقی است که در زمان جنگ یا مخاصمات بینالمللی و در برخی موارد در مخاصمات داخلی حاصل شده، در مبارزه با تروریسم قابل اعمال بوده و هدف آن حمایت از انسان و میراث فرهنگی انسان است.1
حقوق بینالملل بشردوستانه، شاخهای از حقوق بینالملل عمومی است و شامل اصول، قواعد و مقررات حقوقیبینالمللی است که مسائل و مشکلات انسانی ناشی از مخاصمات مسلحانه بینالمللی و غیربینالمللی را بررسی کرده و آنها را حلوفصل مینماید. حق طرفین مخاصمه را در بهکارگیری شیوهها و روشهای جنگی و نیز استفاده از ابزارآلات جنگی محدود نموده و عملیات جنگی را هدایت مینماید و از افراد و اموالی که در معرض تاثیرات
