بخشی از مقاله
چکیده
علم گیاه شناسی و گیاهان داروئی با نهضت ترجمه در تمدن اسلامی شکل می گیرد و در قرن پنجم - ه.ق - با تدوین رسانه های تخصصی و آغاز سفرهای علمی و پژوهشی، ارکان آن، قوام و استحکام می یابد. در قرن ششم و هفتم - ه.ق - با نگارش کتب جامع گیاهان داروئی، پیدایش اولین دائره المعارف های مصور گیاه شناسی، و افزوده شدن مشاهدات عینی و تجارب عملی بر مباحث نظری، دوره رونق و شکوفائی این علم فراهم گردید و در قرن هشتم - ه.ق - ، بسان دیگر علوم عقلی و نقلی، به دلیل کاهش تألیفات، فروغ گذشته را از دست داد و به رکود انجامید.
مقدمه:
در فرهنگ اسلامی، تلاش و کوشش برای کسب علم، سیر و سفر در آفاق و انفس، و به ویژه، تفکر و تدبر و پژوهش در سیمای طبیعی زمین با هدف مطالعه در شگفتی های آفرینش و آیات الهی، بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. بر این اساس، محققان و متفکران مسلمان علاوه بر روحیه کنجکاوی و علاقمندی به شناخت منابع طبیعی و پوشش گیاهی، با هدف مشاهده آیات الهی، در این مسیر گام نهادند و رنج سفرها ور حله های علمی پر فرار و نشیب را در قلمرو جغرافیایی جهان اسلام، بر خود هموار نمودند.
با عنایت به جهان بینی و نگرش آنان به جهان هستی، طبیعت را با جلوه های زیبا و متنوعش، قلمرو واحدی می دیدند که در عین کثرت و رنگارنگی، از وحدتی معنا دار حکایت می کند و در همه جای آن، حکمت های الهی، متجلی است به تعبیر یکی از محققان "فرد مسلمان پیوسته به جهان طبیعت، با حس اعجاب و شگفتی نظر داشته است و چه در هنگام توصیف طبیعت بکر و دست نخورده و چه در وصف باغهای منظم ایرانی و اندلسی، در همه جا، صورت های طبیعی در چشم فرد مسلمان، مظهر آرامش و صلح و در عین حال، شگفتی و هستی بوده است که از مشخصات تصور اسلامی در باره بهشت است.
دانشمندان مسلمان در کنار مطالعات گیاه شناسی، به دلیل ضرورت، تحقیق در مورد گیاهان داروئی را با هدف پاسخ گویی به نیازهای طبی و نقش آفرینی در جهت تأمین سلامت جسمی و روحی جامعه، در دستور خود قرار دادند و زمینه پیدایش علم - - صیدنه - - یا - - داروشناسی - - را در تمدن اسلامی، فرار آوردند. در این علم که معادل انگلیسی آن فارماکولوژی - - - - pharmacoloyg است، از شناخت نباتات و تعیین قلمرو جغرافیایی این گونه ها - چینی، هندی، رومی، ایرانی... - و نیز از فصل رویش گیاهان مورد نظر، سخن به میان می آید.
سیر تحول و مراحل آن:
برای دستیابی به تصویری روشن از سیر تطور و تحول علم گیاه شناسی و گیاهان داروئی در تمدن اسلامی و آشنایی بیشتر با سهم و نقش پدیدآورندگان آثار علمی در تحولات و توسعه قلمرو علمی این دانش، به معرفی اجمالی آثار برجسته بر اساس سیر تاریخی و مراحل تکاملی، مبادرت می گردد. بدان امید که گامی هر چند کوچک، در جهت تحقق اهداف پژوهش، قلمداد گردد.
.1قرن سوم و چهارم - ه.ق - : دوره پایه گذاری و رونق علمی.
سرآغاز تلاش و تحول علمی گیاهشناسی و گیاهان داروئی را می توان در عصر زرین شکوفایی تمدن اسلامی- دوره خلافت عباسیان و نفوذ رجال با فرهنگ ایرانی در قلمرو سیاسی و اجتماعی آنان- جستجو نمود. دوره ای که با شکل گیری نهضت ترجمه علوم از زبانهای مختلف یونانی، سریانی، هندی به زبان عربی، زمینه رشد و توسعه شاخه های مختلف علوم عقلی و نقلی، بویژه تاریخ طبیعی، مطالعات گیاه شناختی با همت بلند متفکران دوره اسلامی، فراهم آمد.
از آن میان می توان به نقش بسیار موثر حنین بن اسحاق - م.26 ه.ق - در ترجمه تألیفات گیاه شناسی دیسفور یدس و جالینوس به زبان سریانی و شاگرد برجسته وی، حبیش از سریانی به عربی اشاره نمود - زرین کوب،1376،ص. - 60 اهمیت ترجمه های حنین در این تحول به حدی است که به عقیده لکلرک »اگر حنین این نهضت علمی را در شرق بوجود نیاورده بود، کسی نبود که این کار را با چنان شدت، یا چنان اطمینان و چنان فعالانه به انجام رساند. - الگود، 1356،ص - 134 در نتیجه این نهضت علمی، پنجره ای نوین به روی متفکران مسلمان گشوده شد و زمینه مطالعات و پژوهش های گیاه شناختی در تمدن اسلامی فراهم آمد.
نکته حائز اهمیت این است که گیاه شناسان و علاقمندان به تاریخ طبیعی پس از بهره مندی از تجارب ارزشمند علمی و دیگر تمدن ها، به وضع موجود قانع نشدند، بلکه با گسترش قلمرو علمی این دانش و پیشرانی و پیشگامی در تهلیفات کاملتر، به مرجعی برای ملل دیگر، مبدل گردیدند. - حلبی، 1365، ص.170 سارتن، 1343، ص 0202 حکیمی، 1364، ص. - 169 به تعبیر یکی از نویسندگان »فرنگیان که در رستاخیز علمی داروسازی دارای مطالعات متعددی بودند، مسلمان ها را در زمره نخستین پایه گذاران علم داروسازی، نخستین ارائه دهندگان شیوه داروسازی و آغازگر ایجاد داروخانه به طریقه امروزی، قلمداد نمودند.« - جرجی زیدان،1369،ص - 605
آثار و تحقیقات برجسته:
.1-1 کتاب النبات، ابوحنیفه دینوری - م.282 ه.ق -
مولف در این اثر بزرگ و ارزشمند ، هر چه در باب گیاهان در لغت عرب آمده، گردآوری نموده است. بیشتر اوقات این الفاظ و اصطلاحات گیاهشناسی را به شیوه لغوی شرح می کند، ولی گاهی نیز انواعی از گیاهان را که خود دیده است، به شیوه علمی معرفی می کند. اثر مذکور با اینکه جنبه لغوی دارد، اما به دلیل اهمیت، همواره مورد توجه و اعتماد پزشکان و گیاهشناسان بوده است.
.2-1 فردوس الحکمه. ابوالحسن علی بن ربن البری - م حدود.31 ه.ق - :
این کتاب در زمره نخستین اثر جامع پزشکی قلمداد می شود و در بردارنده مطالب مهمی درباره داروشناسی و ادویه است.
.3-1 الفلاحه النبطیه. ابن وحشیه - ابوبکر احمد بن علی بن قیس - :
کتاب الفلاحه، بدلیل اهمیت، از شهرت جهانی برخوردار است و بخش بیشتری از مباحث آن به گیاهان، شیوه کاشت، نوع آبیاری، نگاهداری، دفع آفات، خواص ریشه و ساقه و برگ و میوه آنها و مسائل جنبی کشاورزی، اختصاص یافته است. نویسنده در آغاز هر باب از نامهای عربی گیاهان و در بسیاری از موارد، از نامهای یونانی، نبطی و فارسی آنها نیز سخن به میان می آورد.
.4-1 صیدنه. ابوریحان بیرونی - م 362 ه.ق -
صیدنه، کتابی است که ابوریحان در داروشناسی به رشته تحریر درآورد. این اثر به سبب تقسیم بندی داروها و شیوه استفاده از انواع آنها تفاوت خواص هر گیاه و ذکر نام های یونانی و سریانی و عربی و ایرانی داروها، از مهمترین آثار در نوع خود محسوب می شود.
.5-1 قانون. ابوعلی حسین بن عبداالله بن سینا - م.428 ه.ق - :
قانون ابن سینا، طی چند سده و قرون متمادی- چه در سرزمین های اسلامی و چه در اروپای سده های میانه- همه کتاب های پزشکی را در سایه خود قرار داده بود.
