بخشی از مقاله
چکیده:
درحالی که درایران با ورود آینه های نازک و شناخت نسل های دوم وسوم هنرمندان آینه کارایرانی ،ازخصوصیت برش پذیری این آینه ها ، پس ازتلفیق با هنر گره چینی ، هویتی منحصر به فرد وایرانی برای آینه کاری پدید آمد، که با هویت اروپایی آن متفاوت بود. مدارک تاریخی نشان میدهند که تزیین بنا با آینه در ایران نخستین بار در شهر قزوین ،پایتخت شاه طهماسب اول و در دیوان خانه ای که او در سال 951 ه.ق آغاز و در سال 965 ه.ق به پایان رساند آغاز شده است.پس از انتقال پایتخت به اصفهان در سال 1007 ه.ق آینه کاری در کاخهای تازه ساز این شهرودیگرشهرها گسترش یافت. هر یک از بنا های ایینه کاری شده طرح های منحصر به فرد خود را دارا می باشد . ودر این راستا با توجه به قدمت و نیزبا توجه عوامل فرسایشی درهر اماکن ا ایینه کاری شده در معرض تخریب واقع میشوند . م این ابنیه نیاز به مرمت اینه کاری مجدد دارند.که نمونه موردی ان بقعه شیخ عبداالله طرشتی بود که در سال 1392 مورد مرمت قرار گرفت. باید یاد آور شد در ایینه کاری نقوش گره منحصر به فردی وجود دارد .که بایستی برای آیندگان به یادگار گذاریم.این تحقیق در پی.شناساندن این هنر ونیز روند کار مرمت یک بقعه را نشان میدهد.
واژگان کلیدی: آینه کاری،مرمت وحفاظت ، بقعه ، گره سازی
مقدمه
بیگمان از آن روزگار که بشر پا به عرصه وجود گذاشت احتیاج به آیینه را حس کرد . این احتیاج روز به روز فزونی گرفت و برای رفع این نیاز بشر اولیه از آیینهای که طبیعت در اختیار او گذاشته بود یعنی آب استفاده کرد. باید دانست که همین آب بشر را به شناختن آیینه رهنمون شد و به داشتن آن حریص ساخت . با صیقل دادن فلزات برای خود آینه درست کرد.درایران ه از دوره امپراطوری با عظمت هخامنشی آیینه ای تاکنون به دست نیامده است. اما لازم است در اینجا که سخن از آیینه و سوابق آن است از کاخ تچرای - کاخ زمستانی - داریوش بزرگ نام ببریم. این بنا که از کاخهای زیبای تخت جمشید است و قسمتی از آن مانند درگاههای، طاقچهها و قسمتی از دیوارهاتقریباً سالم مانده ، از سنگهایکاملاً صیقلی ساخته شده است . شفافیت سنگهای این کاخ به ویژه قسمت داخلی پنجرههای تالار مرکزی به میزانی است که تصور چهره به خوبی در آن منعکس می شود .
به همین سبب این تالار را »تالار آیینه« نامیدهاند. ایینه های بلوری در اواخر قرن 14 در آلمان آیینه سازی رایج گردید . بعد در قرن 17 میلادی اولین آیینه های بلورین در ونیز ساخته شد و تجارت آیینههای بلوری به دست ونیزیها افتاد و در اروپا آیینه بلور جای آیینه های فلز را گرفت. در ابتدا پشت آیینه را جیوه و نقره می گرفتند . مدتی نیز روی شیشه قلع و روی آن را جیوه میریختند ، چون مخلوط این دو به خوبی روی شیشه ثابت میماند . اما اینکار با زحمت زیاد و صرف وقت فراوان توأم بود . گاهی نیز پشت شیشه را تنها نقره می گرفتند و برای حفظ نقره روی آن را رنگ می زدند.. در این میان یک انگلیسی در سال 1751 موفق به نوآوری جالبی در صنایعآینه سازی شد و آن اینکه به جای استفاده از مخلوط قلع و جیوه برای اندودن پشت شیشه آینه ، از مخلوط قلع و نقره بهره جست .
این تغییر از این نظر اهمیت داشت که کاربرد جیوه به خاطر سمی بودن این فلز مایع متضمن خطراتی بود ، در حالیکه استفاده از نقره احتمال هر گونه خطری را از میان می برد . از همان زمان یعنی اواخر قرن 17 بود که آیینه های بلوری به ایران آورده شد. به تدریج با توسعه تجارت ایران و اروپا ، پیشرفت فن آیینه سازی و ارزان شدن آن به سبب فراوانی ، آیینه های فلزی از استفاده افتاد و به کلی فراموش گردید. آیینه های بلور اولیه گران قیمت و اغلب قطور و به »آیینه سنگ« مشهور بود. آیینه نیز مانند همه اشیاء دیگر چنانکه عادت ایرانیان است از تزیینات بیبهره نماند. راههای مختلفی برای تزیین آیینه و ساختن قابهای متناسبی برای آنها اتخاذ گردید.
سیر روند آینه کاری در ایران
درابتدا آینه کاری ها با استفاده ازقطعات بزرگ آینه که به نام آینه قدی یا بدن نما معروف بود پدیدآمد. در این دوره بزرگی ابعاد آینه خود به عنوان ارزش پذیرفته شده بودتا جایی که ذکر میکنند ابعاد این آینه در حدی بوده که اگر شخصی از درب شرقی وارد می شده، تصویر آن در این آینه که در ایوان نصب بوده مشاهده میگردیده است ،چنانکه در کاخ چهلستون اصفهان بر دیوار سر حوض،اینه بزرگ وشفاف نصب کرده بودند که به اینه - چهلستون نما - یا - جهان نما - مشهور است.سپس قطعات اینه به تدریج کوچکتر و ریز تر شد تا در پایان سده سیزده هجری قمری قطعات کوچک اینه به اشکال مثلث-لوزی-شش گوش و…در امدو هنرمندان انها را به صورت الماس تراش به کار بردند. رایج ترین طرح ها در اینه کاری طرح مشهور - گره - است که از نظر تنوع اشکال و کاربرد ان در رشته های گوناگون هنر ایران درنوع خود بی نظیر است.
.اینه کاری در دوران صفوی گاه به صورت اینه های ساده و گاهی به صورت اینه های بر جسته و زمانی با طرح های گل و مرغ انجام می گیرد . اینه کاری عمدتا با طرح اینه های ساده شامل برش های معمولی مانند طرح های نگینی، بازو بندی، قبه سرهنگی - شبیه گل و ستاره - ،ستاره و یا انواع و اقسام طرح های گره اجرا و با برش های خاص انجام می شد . گاهی به وسیله ی اینه از انواع اسلیمی و گل و برگ و نقوش انواع پرنده استفاده شده که بر سطحی صاف می چسبانند و این کار در نوع خود زیباست.در شیراز نیز ساختمان هایی از جمله بنای کاخ وکیل اینه کاری شده است پس از سقوط اصفهان در سال 1135ه.ق کاخ وکیل شیراز بعدا به دستور اقا محمد خان تخریب شد و اثار و شیشه های قابل استفاده ی ان از جمله اینه های ستون سنگی یک پارچه و خاتم کاری ان برای توسعه و باز سازی ایوان دارالعماره تهران آورده ودراین بنا نسب شدکه بعدها این بنابه ایوان تخت مرمر مشهورشد.
در اغاز سده چهارده هجری قمری هنرمندان اینه کار دو شاهکار کم نظیر اینه کاری پدید اوردند که عبارتند از:ساختمان دارالسیاده از مجموعه استان قدس رضوی و دیگری ایوان اینه صحن جدید استان حضرت معصومه - س - درقم بود.نمونه های بسیار زیبای دیگر اینه کاری را در کاخ های گلستان،سعدابادو مرمر در تهران می توان دید.کاربرد هنر اینه کاری در سده های اخیر از مرز جغرافیایی ایران فراتر رفته و به سبب زیبایی و جاذبه های بسیار در دیگر کشورهای اسلامی به ویزه کشورهای همسایه ایران چون،عراق - سوریه-عربستان و… گسترش یافته است،یکی از نمونه های عالی ان اینه کاری حرم مطهر حضرت امیرالمومنین علی - ع - درنجف اشرف است که در نوع خود بی نظیر است.نقوش دیگر چون قاب بندی به شیوه های گوناگون و یا ترکیب و تلفیق انها به ویزه در اینه کاری سقف از جمله شمسه- ترنج-لچک-قطارسازی-اسلیمی-مقرنس و نیم کره ای گود که به کاسه شهرت دارند،رایج بوده است.
در جاهایی که از اینه کاری در قطعات بزرگ استفاده می شد به طور معمول سطح کار را با رنگ سفید نقاشی می کردند و طرح های متنوع در ان پدید می اوردند. کهن ترین اینه کاری از این نوع در کاخ جونقون بختیاری به کار رفته است.در تزیینات اینه کاری از تلفیق گچبری با اینه نیز استفاده می شود،که در حقیقت امیزه ای از هر دو هنر به شمار می اید.از نمونه های عالی ان، اینه کاری دارالسیاده حرم حضرت رضا - ع - و ایوان نارنجستان شیراز در نقوش گره است که شامل نقوش اسلیمی- ختایی،ترنج بندی،خط و کتیبه است.از دیگر نمونه های اینه کاری مقبره منوچهر خان گرجی معتمدالدوله در صحن قدیم حرم حضرت معصومه - س - در قم را می توان بر شمرد.در سال های متاخر،گونه ای از هنر اینه کاری با شیشه های رنگی متداول شده که طرح های ان بیشتر شامل،گل و بوته-ترنج-سرترنج و جزء ان است.برخلاف شیوه سنتی که قطعات اینه به شکل هندسی وزاویه داراست،آینه وشیشه های رنگی درآن به صورت گردان،مدور،بادامی شکل و…است،که قطعات آینه روی شیشه چسبانده می شود.این شیوه آینه کاری توام با شیشه
