بخشی از مقاله
چکیده
مناجات هاي خواجه عبداالله انصاري از عمیقترین مناجاتها و نیایشهاي عارفانه است که بیگمان به لحاظ معرفتی متأثر از ادعیه مأثوره همچون؛ »سمات«، » جوشن کبیر«، » ابوحمزه ثمالی«، »کمیل«، »صحیفه سجادیه« و »مناجات خمس عشره «می باشد.
همچنین سوز وگداز عاشقانه با اندیشه هاي بلند عارفانه و حسن انتخاب کلمات که در »مناجاتهاي خواجه عبداالله انصاري «وجود دارد، اهمیت این اثر ادبی-عرفانی را دو چندان کرده است. اما اعتقاد بر آن است که اثر نیایشی مناجات نامه خواجه عبداللّه انصاري ، قابلیت تجزیه و تحلیل محتوایی در ابعاد گوناگون، از جمله رویکردهاي عرفانی را دارا است.
بنابراین، نوشتار حاضر به شیوة تحلیل محتوایی از روشهاي تحلیل انتقادي گفتمان به بررسی و تحلیل نیایشهاي این اثر در زمینههاي عرفانی می پردازد. یافتههاي پژوهش نشان از آن دارد که فرایند غالب در مناجاتنامه خواجه عبداالله انصاري، فرایند عرفانی است و گفتمانهاي عرفانی چون؛ محبت، توحید، رضا، صبر نشانهها یا دالهایی هستند که با قرار گرفتن در مناجاتنامه معنا پیدا کرده اند.
مقدمه و بیان مسأله
تحلیل گفتمان یک گرایش مطالعاتی بین رشتهاي است که از اواسط دهه 1960 تا اواسط دهه 1970 در پی تغییرات گستردة علمی در رشتههایی چون انسان شناسی، قوم نگاري، جامعهشناسی، روان شناسی، ادبیات و سایر رشتههاي علوم انسانیِ علاقهمند به مطالعات نظاممند ظهور کرد و به دلیل بین رشتهاي بودن، خیلی زود، به عنوان یکی از روشهاي کیفی در حوزههاي مختلف علوم انسانی مورد استقبال واقع شد. در تحلیل گفتمان می نویسند : »تحلیل گفتمان تجزیه و تحلیل زبان در کاربرد آن است، در این صورت نمی تواند منحصر به توصیف صورتهاي زبانی مستقل از اهداف و کارکردهایی باشد که این صورت ها براي پرداختن به آنها در امور انسانی به وجود آمده اند
همچنین، شیفرین و استابز نیز با تکیه بر گسترة فراجملهاي تحلیل گفتمان آن را چنین تعریف میکنند، تحلیل گفتمان »میکوشد تا نظام و آرایش فراجمله اي عناصر زبانی را مورد مطالعه قرار بدهد و بنابراین واحدهاي زبانی نظیر تبادلات مکالمهاي یا متون نوشتاري را مورد بررسی قرار میدهد. بر این اساس سخن کاوي - تحلیل گفتمان - با کاربرد زبان در زمینه هاي اجتماعی به ویژه با تعاملات یا مکالمات میان گویندگان سرو کار دارد
آنچه از تعاریف مذکور بر میآید این است که گروهی بر این باورند که تحلیل گفتمان بیشتر به کارکرد یا ساختار جمله و کشف و توصیف روابط آن می پردازد. به عبارت دیگر تحلیل گفتمان نزد این عده عبارت بود از شناخت رابطه جمله ها با یکدیگر و نگریستن به کل آن چیزي که نتیجه این روابط است. گروه دیگري نیز برخلاف تحلیلهاي سنتی زبان شناسانه که صرفاً با عناصر نحوي و لغوي تشکیل دهندة جمله به عنوان عمدهترین مبناي تشریح معنا، یعنی زمینه متن، سر و کار داشتند، عمل کردند و در تحلیل گفتمان، فراتر از آنها به عوامل بیرون از متن، یعنی بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ارتباطی باور داشتند.
اما هرچند، شکل، عمق، جهت، محتواي دعا به تناسب زمان، مکان و شرایط دعا کننده و دعا تفاوتهایی دارند. اما اعتقاد بر آن است مناجات نامه خواجه عبداللّه انصاري ، قابلیت تجزیه و تحلیل محتوایی در ابعاد گوناگون، از جمله رویکردهاي عرفانی را دارا است. لذا این پژوهش به شیوة تحلیل محتوایی از ر وشهاي تحلیل گفتمان به بررسی و تحلیل نیایشهاي این اثر در زمینههاي عرفانی میپردازد
پرسشهاي پژوهش
پرسشهاي اساسی این نوشتار، عبارتند از:
-نیایشهاي مناجاتنامه خواجه عبداالله انصاري چگونه در پرتو نظریه تحلیل گفتمان انتقادي، قابل تفسیر است؟
-برجستهترین مفاهیم مناجات نامه خواجه عبداللّه انصاري در حوزة عرفان و از منظر نظریه تحلیل گفتمان چیست؟
پیشینه پژوهش
براساس جستجوهاي به عمل آمده، تاکنون هیچ پژوهشی به بررسی و تحلیل گفتمان انتقادي نیایشهاي مناجات نامه - الهی نامه - خواجه عبداالله انصاري نپرداختهاست، اما پژوهشهایی در ارتباط با موضوع این نوشتار انجام شدهاست که عبارتند از:
-چهرداد در مقاله »کارگاه خیال« به بررسی تقابل عرفان و عشق و مناجات نامه خواجه عبداللّه انصاري پرداخته است.
-سجودي و زینب اکبري - . - 1393 در پژوهشی با عنوان»تحلیل انتقادي گفتمان»مقامات« مشایخ صوفیه« به بررسی زبان و گفتمان متن مقامه سیرت ابن خفیف و ژنده پیل پرداختهاند. همچنین، در این پژوهش، تفاوتها و تغییراتی که در جریان تحولات نهاد تصوف بروز کرد، بررسی شدهاست.
-فقیه ملک مرزبان و مرجان فردوسی - . - 1393 در نوشتاري با نام»تحلیل انتقادي گفتمان صوفیانه در گلستان سعدي« براساس تحلیل انتقادي گفتمان، برخی از شخصیتهاي مطرح جامعه صوفیانه قرن هفتم را در گلستان سعدي بازنموده کردهاند.
تحلیل گفتمان نیایش هاي مناجات نامه خواجه عبداالله انصاري
این بخش از پژوهش، به تحلیل چهار گفتمان از گفتمان نیایشهاي و مناجاتنامه خواجه عبداالله انصاري در پرتو تحلیل گفتمان پرداختهاست. گفتمانهاي محبت، صبر، رضا و توحید از گفتمانهایی هستند که در اثر مزبور از بسامد بالایی برخوردار هستند، از این رو، در ادامه به بررسی آنها پرداخته خواهد شد :
حب و محبت یکی از گفتمان هاي رایج عرفانی که در و مناجاتنامه خواجه عبداالله انصاري به آن پرداخته شده است.
