بخشی از مقاله
چکيده
توسعه ي علم و تکنولوژي با مهاجرت فراوان مردم به شهرها همراه بوده است ، هجوم جمعيت به شهرها، مشکلات شهري مرتبط با جمعيت ، محيط زيست ، ترافيک ، زمين و مصرف انرژي را به دنبال داشت . دانشمندان و پژوهشگران صاحب نظر، براي حل اين معضلات ، بهره برداري و استفاده از فضاي زيرزميني را توصيه و ثابت کردند که استفاده از فضاي سه بعدي شهري (سطح ، زيرزميني و ارتفاع ) ميتواند تا حدي از مشکلات شهري را حل کند.
مقاله حاضر با نگاهي تحليلي سعي ميکند؛ خلاصه اي از يافته ها و نتايج بهره برداري از سطوح زيرين در ديگر کشورها نشان دهد و هم چنين با در نظر گرفتن بافت پيرامون حرم مطهر، امکان سنجي فضاي زير سطحي اين محدوده را بررسي کند.
بر پايه ي مطالعات انجام شده ؛ مجموعه هاي زير سطحي در توسعه ي پايدار شهري اهميت فوق العاده دارد، به همين دليل پژوهش حاضر بر ضرورت طراحي ترازهاي زير سطحي تأکيد دارد و استفاده ي مطلوب از ظرفيت ترازهاي زيرين شهر را مناسب تر از رشد و گسترش شهرها در سطح ميداند. استفاده از ترازهاي زيرين ، يکي از مهمترين ظرفيت ها در محدوده ي طرح بهسازي و نوسازي پيرامون حرم مطهر است . بررسي تأثيرات توسعه در ترازهاي زيرين به شناسايي ترديدها و تائيدهاي آن انجاميد و به همين علت جستجوي و اتخاذ سياست ها و راهکارهايي به منظور تبديل ترديدها به تائيدها ضروري به نظر ميرسد.
کليدواژه ها: فضاهاي زير سطحي -استفاده ي کارا از فضا-توسعه ي پايدار شهري- بافت پيرامون حرم امام رضا(ع ).
١- مقدمه
بيان مسأله : شهر به عنوان پديده اي زنده ، پويا و در حال تغيير، همواره محل شکل گيري روابط و تعـاملات اجتمـاعي بوده است . افزايش اين تعاملات رابطه اي مستقيم با افزايش کيفيت فضاها و محيط هاي شهري دارد که امکان حضـور در فضـا و تماس افراد با يکديگر و با محيط را تسهيل ميکنند. رشد جمعيت منجر به گسترش افقي شهرهاي بدون کنترل شـده اسـت و مشکلاتي از جمله ترافيک ، آلودگي هوا، کاهش فضاي سبز و کاهش منابع آبي را به وجود آورده است کـه ايـن گونـه توسـعه بـا توسعه پايدار مغايرت دارد.
کلان شهرها علاوه بر اين که بزرگترين مصرف کنندگان مواد و انرژيهاي غير قابل تجديـد شـدني هسـتند، مکـان هـاي قابل استفاده مثل زمين هاي زراعي را محدود مي نمايند.در اين ميان به منظور حل برخي از اين معضـلات و دسـتيابي بـه راهکارهاي منطقي، با دوام و انعطاف پذير در زمينه ي توسعه شهري، تهيه طرح هايي که به شکل پايه اي و بر مبنـاي امکانـات و محدوديت هاي موجود، روش هاي غنيسازي شهر را براي شهروندان ارائه نمايـد، از اهميـت فراوانـي برخـوردار مـيباشـد. شـهر زيرزميني و يا توسعه در سطوح زيرين شهر، پتانسيل کشف نشده اي است که اگر به خوبي مديريت و طرح ريزي شود ميتوانـد تأثير بسيار زيادي بر توسعه پايدار شهر داشته باشد . اگر قرن بيستم زمان ساختمان هاي مرتفع بود، قرن بيست و يکم سال بناهاي زير سطحي خواهد بود.
بهينه سازي سطوح زيرزميني به معناي کاهش حجم شهرها است . اين فضاها ميتواند فضـاهاي جديـد را بـراي توسـعه
شهر به وجود آورند و بعضي از عملکردهاي شهري مانند حمل و نقل ، خريد و ...را تا حدي به فضاهاي زيرين منتقـل نماينـد.
بنابراين فعاليت هاي اجتماعي و توسعه ي فضاي سبز در سطح امکان بيشتري دارد. توسعه ي فضاهاي زيرزميني باعـث اسـتفاده بهتر از فضاها، رواني جريان ترافيک ، کاهش آلودگي صوتي و بهبود کيفيت زندگي ميشود.
ضرورت انجام تحقيق :
بررسي روند تغييرات فضا و فعاليت در شهر مشهد به واسطه حضور بارگاه ملکوتي حضرت رضا (ع ) و موقعيت منحصـر بـه فرد آن به عنوان يک محدوده ي خاص شهري که پذيرايي ميليون ها زائر و مسافر در سال ميباشد، نياز به نوعي توسعه نـوين را مطرح ميسازد که قادر به پاسخگويي به نيازهاي روز افزون زائرين و ديگر استفاده کنندگان اين فضـاها باشـد. در حـال حاضـر محدوده ي مرکزي شهر مشهد با مشکلات فراواني از قبيل عدم کـارايي شـبکه ترافيکـي و سيسـتم حمـل و نقـل ، کمبودهـاي فضاهاي خدماتي ، تفريحي، فضاهاي باز شهري و فضاهاي سبز و انواع آلودگيهاي زيست محيطي و عدم استفاده از زمين مواجه ميباشد. فضاهاي زيرسطحي در اين محدوده ميتوانند با تکيه بر پتانسيل هاي خود شرايط و امکاناتي جهت حل برخـي از ايـن مشکلات فراهم آورده و به بهينه سازي عملکردهاي شهري کمک نمايند. مزاياي عمده مجموعه هـاي زيرزمينـي بـه طـور کلـي عبارتند از: کنترل گرما، محافظت در برابر پديده هاي جوي، محافظت در برابر آتش سوزي، عملکرد در هنگام زلزلـه ، محافظـت در برابر سر و صدا، محافظت در برابر انفجار، ايمني در برابر تشعشعات هسته اي، امنيت .
ضرورت انجام مطالعات جامع ترازهاي زيرسطحي عبارتند از:
١ـ قيمت بسيار زياد زمين در محدوده ي طرح .
٢ـ تمايل سرمايه گذاران به استفاده از تراکم بيشتر و ساخت زير بناي افزون تر که مغايرت با محدوديت ناشي از ارتفاع دارد.
٣ـ رشد فزاينده جمعيت و نيازهاي آتي آنان .
فرضيه هاي تحقيق :
اين تحقيق توصيفي بوده و فرضيه ندارد و به جاي فرضيه پژوهشي ، سئوال پژوهشي مطـرح مـيگـردد. مسـئله اصـلي پژوهش اثبات توجيه دار بودن طرح است .
پيشينه ي تحقيق :
موضوع پژوهش حاضر اگرچه در دنيا موضوعي کاملا شناخته شده است و در شهرهاي مختلف به طرق گونـاگون حـل معضلات شهري را به عهده دارد ولي در کشور ايران به طور جدي نسبت به آن توجه نشده است . کارهايي کـه در ايـران دربـاره طرح فوق انجام شده به شرح زير مي باشد.
١ـ ترجمه کتاب طراحي فضاهاي زيرسطحي (Underground Space Design) نوشته جان کارمودي ٣و ريمونداسـترلينگ ٤ که توسط آقاي مهندس وحيدرضا ابراهيمي به فارسي ترجمه شده است .
٢- درارتباط با حيات زيرسطحي مرکز شهرمشهد مهندسين مشاور فجـر وتوسـعه ، آسـتان قـدس رضـوي ، طـاش و مؤسسـه پژوهشي توسعه محيط و سکونتگاه ها مطالعاتي کرده اند که عمدتاداير برتهيه ي سند تصميم سـاز مـيباشـد و هـم اکنـون نيـز گروهي از مهندسين مشاور در حال انجام مطالعات تکميلي ميباشند.
اهداف تحقيق :
پژوهش هاي بسياري در نقاط مختلف جهان پيرامون طراحي فضاهاي شهري زير سـطحي انجـام شـده اسـت . در ايـن قسمت به طور کلي سعي ميگردد تا اهداف تحقيق بيان گردد.
١ـ بيان اهميت بهره برداري از فضاهاي زير سطحي.
٢ـ تعديل فشار و کنترل تراکم فزاينده در بافت فرسوده ي پيرامون حرم مطهر.
٣ـ اطمينان از سودآوري بهره برداري از فضاهاي زير سطحي در محدوده ي طرح نوسازي و بهسازي حـرم مطهـر حضـرت رضـا (ع ).
روش تحقيق :
اين طرح يک تحقيق اسنادي است که البته از منابع کتاب خانه اي هم در اين راستا استفاده ميشود.
قلمرو تحقيق :
قلمرو مکاني تحقيق قسمتي از بافت مرکزي شهر مقدس مشهد (در حدفاصل حرم مطهر تا شارستان رضوي) است .
٢- مروري بر ادبيات موضوع
پژوهش هاي بسياري در نقاط مختلف جهان پيرامون مباحث گوناگون برنامه ريزي و طراحي فضاهاي شهري زيرسطحي با نگاهي به مباني توسعه پايدار و دستاورهاي نوين تکنولوژي در مکان يابي، تحليل و برنامه ريزي، سـاخت و ايمـن سـازي ايـن گونه فضاها صورت گرفته است . استفاده از فضاي زيرزمين براي اولين بار به عنوان غارهايي که پناهگاه و محل ذخيره غذا براي انسان هاي اوليه بود، آغاز شد[٩,١٥]. نمونه اي از اين نوع استفاده از فضاي زيرين در چين (٤٠٠٠ سال قبل از مـيلاد) و ترکيـه (٤٠٠ سال قبل از ميلاد) مشاهده شده است . استفاده از زيرزمين به عنوان روشي براي بهبود الگوهاي شهري در آغاز قرن بيستم ميلادي توسط معمار فرانسوي اوژن هنارد٥ مطرح شد. در اواخر قرن بيستم پيشرفت هاي بسياري در زمينه زير سـطحي و تکنولوژي خاک صورت گرفت . ايده ي تفکيک عمودي عملکردهاي شهري بعدها توسط يک معمـار فرانسـوي ديگـر (پـدر شهرسازي زيرزميني) به نام ادوارد اتوجان ٦ به کار گرفته شد. وي ايده استفاده از زير سطح زمين را به عنوان بخشـي از شـهر و فرآيند برنامه ريزي در اوايل دهه ١٩٣٠ مطرح کرد. در سال ١٩٩٥ گودارد٧و استرلينگ ٨ مزاياي مستقيم و غيـر مسـتقيم استفاده از فضاهاي زيرسطحي را براي گروه هاي مختلف شامل استفاده کنندگان ، صاحبان شرکت هـا و کارمنـدان و بدنـه هـاي سازماني و سياسي نشان ميدهند. آن ها ايده ي ساختارهاي اصلي و فرعي را مطرح مـيکننـد، در ايـده ي آن هـا سـاختار اصـلي شامل شبکه هاي دسترسي، حمل و نقل ، زيرساختارها و....... در زيرزمين قرار ميگيرند و ساختارهاي فرعي شامل خدمات ارائه شده در روي زمين پيشنهاد شده است ٢. رابرتس ٩، ري ١٠، سولدو١١، و اوراتو١٢، در سالهاي ١٩٩٦، ١٩٩٨، ٢٠٠٢ ايـده ي استفاده از زير زمين براي توسعه ي پايدار را مطرح کرده اند. در اين ايده ها بيشتر بـه برنامـه
