بخشی از مقاله
چکیده
وحشی بافقی شاعر نامدار دوره صفویه اغراض مختلف شعری را در دیوان خود جای داده است. آن چه در این میان جلوهگری مینماید قصایدی است که شاعر آنها را به اهل بیت - ع - اختصاص داده است. از این رو مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی قصاید شاعر در مدح یا رثای اهل بیت همام - ع - پرداخته است. مهمترین یافتههای پژوهش بیانگر این حقیقت است که وحشی به خاندان اهل بیت - ع - ارادت خاصی داشته و قصاید جداگانهای را به مدح یا رثای ایشان اختصاص داده است. و با زبانی بسیار زیبا و دلنشین به توصیف ایشان پرداخته و به ویژگیهایی چون شأن و منزلت آن بزرگواران، عدالت، شجاعت، محبت و مهربانی اشاره دارد.
1 مقدمه:
بزرگی و عظمت اهل بیت رسول خدا - ص - شاعران بسیاری در دورههای مختلف تاریخی را بر آن داشته تا قلم در مدح و ستایش ایشان بر صفحه رانده و اشعار زیبایی را بر زبان جاری سازند که به نوعی تعهد و التزام و نیز ارادت شاعران به آن بزرگواران را نشان می دهد. در میان دوره های تاریخی که به تشیع بسیار اهمیت و مجال بروز داده شد دوره صفویه است. در عهد صفوی »کمتر شاعری را میتوان یافت که قصیده یا ترکیب و ترجیعی در ستایش پیامبر اسلام - ص - و امامان شیعه نسروده باشد.
چنین به نظر میآید که شاعران، این کار را زکات طبع و قریحه خود به شمار میآوردند و از گزاردن آن به عنوان یک وظیفه محتوم دینی، غفلت نداشتند« - صفا، 1387، - 624 :1، چه بعد از استقرار صفویان و رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران، زمینه ایجاد و انتشار مدح و رثا بیش از پیش فراهم شد و بازار منقبگویی و مرثیتسرایی و به طور کلی سرودن هر نوع شعر مذهبی رونقی تمام یافت و دربارهای پادشاهان که تا این زمان شعر و هنر و علم و ادب را برای تبلیغ حشمت و شوکت و قدرت خویش، بهترین وسیله از وسایل رسانه های گروهی میشمردند، همین کار را از راهی و به روشی دیگر در پیش گرفتند.
سرانجام در عصر صفوی کار شعر و شاعری و رسم تألیف و تصنیف تا حدی زیاد، گونهای دیگر گرفت و از هر سوی، شاعران و نویسندگانی پیدا شدند که دیگر برای ادامه کار خویش چندان به دربارها و دستگاه های حکومتی در مدح گستری امید نمیبستند و ظاهر آن است که در این دوره به مناسبات عدیده با رفاه نسبی که پدید آمده بود، اهل فضل و کمال هم بیشتر شدند. و از همین زمان است که دیوانها و کتب و رسائل در مناقب معصومان و مراثی شهیدان کربلا و فضائل و بزرگمنشیها و خلقیات پیغمبر اکرم - ص - و ائمه طاهرین - ع - پرداخته آمد. از شاعران برجسته این دوره وحشی بافقی را می توان نام برد که دارای دیوان شعری است. و بیشتر اشعار وی در حیطه شعر غنایی قرار می گیرد که این نوع شعر »به دلیل دو عنصر احساس فردی و موسیقی از آغاز مورد توجه بوده است. شعر غنایی عالم انعکاس عواطف شخصی انسان است.
همه تجربه های شاعر وقتی از صافی ذهن و عاطفها او درمی گذرند مفاهیم ادب غنایی را می سازند از این منظر بر خلاف حماسه که شاعر در خلال آن تنها نقش یک راوی حقیقت گو را ایفا می کند در ادب غنایی بیش تر هاتف درونی روح و اندیشه شاعر است که رشته سخن را در دست دارد« - عبادیان، 1379، . - 29 از این رو پژوهش حاضر به تبیین سیمای اهل بیت - ع - در دیوان وحشی بافقی همت گماشته است. روش مورد استفاده در مقاله توصیفی تحلیلی است که بر یافته های عقلی متکی است و نیز از روش کتابخانه ای استفاده شده است. در مورد پیشنه تحقیق نیز گفتنی است اگر چه تحقیقاتی چند در مورد وحشی صورت گرفته ولی به تحقیقی در این موضوع دست نیافتیم.
2 وحشی بافقی و شعر او درباره اهل بیت - ع - :
شاعر مورد بررسی دارای دیوان شعری مشتمل بر بیش از نه هزار بیت است که شامل قصیده، ترکیببند و ترجیعبند، غزل، قطعه، رباعی و مثنوی است 1373 - ، . - 6 با نگاهی گذرا به دیوان می توان دریافت قصاید وی بیشتر در مدح شاه طهماسب، غیاث الدین محمد میران،، شاه خلیل اله، بکتاش بیک افشار، اعتماد الدوله عبداالله خان است. و نیز چندین قصیده در مدح ائمه اطهار - ع - را شامل میشود که ماده اصلی مقاله حاضر است. چه مدیحهها نمونهای از شعر متعهد اسلامی است که شاعران مسلمان به ویژه سراینگان شیعی در مدح حضرت علی - ع - و دیگر امامان سرودهاند این آثار تندیسهای بلند حماسه و اعتقاد و تعهد است - حکیمی، 1364، . - 273 در مثنوی فرهاد و شیرین نیز بعد از راز و نیاز به درگاه الهی به مدح رسول خدا - ص - و شاه ولایت امام علی - ع - می پردازد.
البته قابل ذکر است در جدول فقط به اشعاری اشاره شده که به صورت مستقل در مدح یا رثای اهل بیت - ع - در دیوان وحشی آمده است. مثلا در مورد رسول خدا - ص - تنها یک قصیده به صورت مجزا در مدح ایشان وجود دارد ولی ابیاتی نیز به صورت پراکنده نیز در ستایش ایشانوجود دارد مثلاً در ابتدای هر دو منظومه ناظر و منظور و فرهاد و شیرین بعد از ستایش خداوند و راز و نیاز با او ابیاتی به ستایش پیغمبر - ص - ، ماجرای معراج و بیان ویژگی های حضرت اختصاص داده است.
3 سیمای اهل بیت - ع - در شعر وحشی بافقی:
در این بخش از مقاله به تصویری که وحشی بافقی از اهل بیت - ع - ارائه می دهد اشاره می شود تصویری که بر اساس مدح و ستایش آن بزرگوارن بوده و یا در رثای ایشان است.
3 1 پیامبر اکرم - ص - :
در واقع ستایش رسول خدا - ص - تاریخچهای بس طولانی دارد و از همان زمان حیات ایشان شروع شده است. اگر حضور پر رنگ آن حضرت در زندگی مسلمانان از کمترین چیزی حکایت کند بدون شک آن جاودانه بودن رسالت و ادامه یافتن راه و رسم و سنت ایشان است. کمتر شاعر مسلمانی را میتوان یافت که به مدح ایشان نپرداخته باشد و یا از ایشان در شعر خود یاد نکرده باشد و بدون شک وحشی بافقی از این امر مستثنی نیست. از نکات مهمی که وحشی در شعر خود در مدح رسول خدا به آنها اشاره دارد موارد زیر را میتوان نام برد:
· حدیث »لولاک:«
شاعر با توجه به حدیث قدسی »لولاک لما خلقت الأفلاک« - مجلسی، 1403ه. ق، - 28 :15 این گونه سروده است:
خدیو عالم جان شاه »لولاک« مقیمان درش سکّان افلاک
توسل و شفاعت: - 440 - •
توسل به مقام بالای حضرت رسول اکرم - ص - با توجه به منزلت و شأن ایشان در نزد خداوند متعال میتواند مشکل گشا بوده و حل مناسبی برای بسیاری از مشکلات باشد، و شاعر در شعر خود به آن حضرت متوسل شده و از ایشان یاری میطلبند:
چرا نمیطلبی مهر در ز بهر وجود که هست زینت بحر جهان به گوهر پاک
محمد عربی منشاء حکایت کن که کرده زیب قدش را به جامه لولاک
- 195 - و با توجه به این که ایشان در روز قیامت از مقام شفاعت برخوردار بوده و بنا بر احادیث وارده از حضرت ایشان خود دستگیر یاران و دوستان و محبان خود خواهند بود شاعر با پیشکش کردن شعر خود به ساحت مقدس حضرت رسول - ص - خواستار شفاعت ایشان گشتهاند:
به سوی من نگر از لطف یا رسول الله ببین به این دل پرخون و دیده نمناک
شود چو چشم پرآبم هزار کشتی غرق دمی که قلزم خوناب دل زند کولاک
در آتشیم چو وحشی ز سوز سینه ولی چوهست قطرهفشان ابر رحمت تو چه باک
سحاب لطف بباران به ما سیه کاران که حرف نامه عصیان ما بشوید پاک
