بخشی از مقاله
چکیده
در ایران باستان، در میان مردمانی که زندگی خود را با کشاورزی و دامپروی می گذراندند، تضادهای موجود در طبیعت مانند سپیدی و سیاهی، روشنایی و تاریکی، روز و شب و گرما و سرما دارای معنا بود. چون گرما، روز و روشنایی، زمانی برای کار، کوشش و بالندگی بود، آن را بیشتر دوست می داشتند و با فرارسیدن شب، آتش می افروختند تا جلوه های بد زندگی پدیدار نگردد. اگرچه دگرگونی های فرهنگی امروز، شمار زیادی از آیین های ایرانی را کم رنگ نموده و در اغلب موارد به فراموشی سپرده است، پاره ای از آن ها مثل »چهارشنبه سوری« و »شب یلدا« هنوز چهره ی نمادین خود را به ویژه در شهرستان ها و روستاها حفظ نموده است.
با توجه به دیر پای بودن فصل سرما در استان آذربایجان شرقی بدیهی است که مناسبت های زمستانی در این منطقه، باشکوهِ هر چه بیشتر برگزار گردد؛ زیرا در این زمان به جهت عدم امکان بردن احشام به چِراو عدم وجود شرایط مناسب برای کشت،اغلب مردم در منزل به سر می برندو با دور هم جمع شدن و برگزاری هر چه مفصل تر چنین مناسبت هایی که ریشه در اعتقادات و باورهای کهن مردم آن ناحیه دارد و بیشتر برای غلبه بر سرما، ترس و تاریکی است،دوره ی یخبندان این خطّه را با دلگرمی و سهولت بیشتر به پایانمی برند.
با توجه به اینکه رویدادهای تقویمی و جشنواره های مختلف ملّی،محلی و بین المللی،بخش مهم بازار گردشگری فرهنگی محسوب می شوند، وجود نمادها و ماهیت شادی بخش این جشن های فرهنگی توجه علاقه مندان به حوزه های فرهنگی را به خود جلب نموده و به عنوان ابزار تقویت منظر شهرها و پویایی اقتصاد بومی آن نواحی اهمیت یافته است.این مقاله با روش توصیفی و استفاده از تکنیک کتابخانه ای و اسنادی به صورت مفصل تر، آیین های مربوط به »شب یلدا« و »چهارشنبه سوری« را در استان آذربایجان شرقی و شهرهای آن، به عنوان عاملی در توانمند سازی گردشگری فرهنگی مورد بررسی قرار می دهد.
-1 مقدمه
ارتباط میان گردشگری، جامعه و فرهنگ آن یک ارتباط دوسویه است. به عبارت دیگر، گردشگری و فرهنگ نباید به عنوان دو مفهوم مجزا و مستقل نگریسته شوند. - موسوی وکشکولی، - 15: 1393فرهنگ و نیازهای فرهنگی، عوامل مهمی در نوسانات گردشگری هستند، زیرا فرهنگ، عامل انگیزشی مهم گردشگری است.گردشگر فرهنگی به واسطه ی اشتیاق به مشاهده ی فرهنگ مقصد، آموختن درباره ی آن یا مشارکت در آن برانگیخته می شود.
- موسوی و کشکولی، - 81:1393جشنواره ها و رویدادهای فرهنگی، نقش مهمی در شکل گیری و تقویت گردشگری فرهنگی در صنعت گردشگری امروزی ایفا می کنندغالباً. به خاطر آن که این نوع رویدادها، سالی یک بار و در چارچوب زمانی محدودی به صورت متمرکز در جغرافیای منطقه ای خاص اتفاق می افتند، با استقبال گردشگران فرهنگی مواجه می باشند. - موسوی و کشکولی، - 105:1393در این شکل از گردشگری، گردشگر از منازل افراد محلی بازدیدکرده، جشن ها، رقص ها، تشریفات مذهبی و دیگر اشکال آشکار فرهنگ آن ها را مشاهده نموده و در آن ها شرکت می کند.
ایرانیان، از دیربازمجموعه ای از جشن ها را برای خود تدارک دیده بودند که برگزاری آنها، ضمن تقویت روحیه ی جمعی، مهم ترین عامل حفظ و تداوم فرهنگ ایرانی و ابزاری برای غلبه بر شرایط معیشتی آن ایام و یا راهی برای بروز شادمانی از رویش دوباره ی طبیعت به ویژه در مناطق سردسیر کشور بوده است. برگزاری دو جشن باستانی چهارشنبه سوری و شب یلدا که جزء جاذبه های فرهنگی کشور ایران محسوب می گردند، در بیشتر نقاط این سرزمین با آیین ها و تشریفات خاص همراه بوده و هنوز هم متداول و با رونق استتقریباً. همگان به این آیین ها ابراز علاقه می کنند و توده ی مردم برای این رسومات اهمیت قائل هستند و هرکس به فراخور شرایط و توانخود، لوازم و مقدّمات آداب این مراسم را مهیا می کند.
در پاره ای از نواحی ایران مثل آذربایجان با جبال پوشیده از برف سهند و سبلان که سرما و برف و باران فراوان، زودتر میهمان این ولایت شده و به مدت طولانی، ماندنی می شد، جشن یلدا به جهت شب نشینی های خانوادگی و شادی بابت اینکه از فردای آن شب، روزها بلند خواهد شد و جشن چهارشنبه سوری به موجبنوید بخشیِ کوتاه شدن عمر سرما و نزدیک شدن به فصل بهار و تلاش و تکاپوی دوباره ی مردمان این دیار، بسیار پرشور و فرح انگیز برگزار می گردید. به همین روی باز شناسی و احیای ویژگی های برجسته ی هریک از این مراسم در شهرستان های استان آذربایجان شرقی، که هدف این مقاله می باشد، برای جذب گردشگران علاقه مند به حوزه های فرهنگی ضروری است که به تفصیل مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
-2 تعاریف
1-2 گردشگری:مسافرت افرادی است که به طور موقت از محل سکونت خود دور می شوند تا نیازهای حیاتی،فرهنگی و شخصی خود را به شکل مصرف کننده ی کالای اقتصادی و فرهنگی برآورده سازند. - موسوی و کشکولی، - 13:1393 2-2 فرهنگ:مجموعه ای از عقاید، آداب ورسوم، هنجارها، ارزش ها، رفتارها، فنون و سیستم، جشنها، تغذیه و به طور کل شیوه ی زندگی گروهی از مردم که با گروه دیگر متفاوت است می باشد. - حیدری، - 33 :1389 فرهنگاساساً یک پدیده ی غیر کلامی است، زیرا یادگیری بیشتر جوانب فرهنگ، از طریق مشاهده و تقلید انجام می گیرد تا تعلیم یا بیان کلامی صریح و روشن. - حیدری، - 14 : 1389
2- 3 گردشگری فرهنگی:این نوع گردشگری را شاید بتوان به عنوان حرکتی تعریف نمود که در برگیرنده ی مردمانی است که در صدد جستجو یا تجربه ی شیوه های متمایز زندگی دیگر افرادی هستند که بازتاب دهنده ی تمام رسوم اجتماعی، سنت های مذهبی یا نظرات عقلانی میراث فرهنگی می باشند. - موسوی و کشکولی، - 73:1393
2- 4 یلدا:یلدا واژه ای سریانی و به معنی ولادت است. - تمیم داری،249،. - 1390هزاران سال پیش،ایرانیان دریافته بودند، که از آغاز دی ماه،روزها به تدریج بلند تر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید بیشتر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند.از این رو در پایان آخرین شب پاییز - درازترین شب سال - وسپیده دم نخستین روز زمستان، برآمدن نخستین پرتوهای خورشید تابان را که مهر می نامیدند، به عنوان لحظه ی زایش مهر، جشن می گرفتند که بعدها جشن یلدا و یا »شب چله« نامیده شد. - پارسی و سپنتا، - 11:1387
در شب یلدا، خویشاوندان نزدیک در خانه ی بزرگ خانواده گرد می آیند. - تمیم داری، - 250:1390و به انگیزه ی این که از فردای آن شب،روشنایی بیشتر و روزها درازتر خواهد شد، شادی می کنند.هر خانواده، میوه هایی مانند سیب،انگور و به ویژه هندوانه و انار را که رنگ سرخ دارند، تهیه می کنند و با خود به جشن چله می آورد. رنگ سرخ، رنگ رفتن و فراز آمدن روشنایی در غروب آفتاب و سپیده دمان است که در آیین مهر از جایگاه ویژه ای برخوردار است. - نیکنام، - 98:1384
خوراکی های این جشن را »شبچَره« می نامند. - پارسی و سپنتا، - 12:1387یکی از رسم های شب یلدا گرفتن فال حافظ است که چند سده ی اخیر به این جشن اضافه شده است. - تمیم داری، - 250:1390 بنابر باور پیشینیان، در پایان این شب دراز، که اهریمنی و نامبارکش می دانند، تاریکی شکست می خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می شود و روزها رو به بلندی می نهد. نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب زمستانی است. - تمیم داری، - 249:1390
2-5 چهارشنبه سوری: این جشن ایرانی در شب چهارشنبه یعنی سه شنبه شب، برگزار می شود. برگزاری این جشن با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن توأم است و همزمان جمله ی »سرخی من از تو و زردی تو از من« بیان می شود. »شب سوری« نام آغازین این جشن است ولی پس از اسلام، نام »چهارشنبه سوری« گرفت. »سور« به معنای جشن و میهمانی است .همچنین اسبی که خط سیاه یا سپید از کاکل تا دم دارد و بدنش سرخ تیره باشد را هم »سوری« گویند .
- ذکایی،» - 74:1384سور« در فارسی به معنی رنگ سرخ و گل سرخ است.در مورد این جشن مقصود »رنگ سرخ« است.علت تسمیه ی این شب و روز به سوری همان افروختن آتش در آن است که در نتیجه، آن را، سوری یعنی سرخ رنگ و به رنگ گل سرخ نام گذاری کرده اند - بُرزآبادی. فراهانی، - 9:1389 آتش افروزی ایرانی در آخرین چهارشنبه ی سال، از آیین های دیرین است. در ایران باستان آغاز روز را در سال خورشیدی از نیمه ی روز و در سال قمری از نیمه ی شب می گرفتندبُرزآبادی. - فراهانی، - 67:1389در سال 1725 پیش از میلاد، زرتشت با رسیدگی حساب های گاه شماری به تنظیم و تدوین دقیق تقویم توفیق یافت.
بُرزآبادی - فراهانی، - 68:1389سه شنبه ای که تحویل سال ظهر آن روز بوده، نیمه ی صبح آن جزو سال پیش، به شمار می آمده و نیمه ی پس از ظهرش جزو سال نو بوده،که با حساب آغاز روز از نیمه شب، چهارشنبه ی فردای آن روز نوروز و اول سال بوده و شب چهارشنبه را به این مناسبت جشن گرفته و آتش روشن کرده اند و آن راصطلاحاً »چهارشنبه سوری« خوانده اند. بُرزآبادی - فراهانی، - 68:1389اگر چه این عقیده می تواند نادرست باشد زیرا در ایران کهن،روزهای هفته با این عناوین رایج نبوده بُرزآبادی - فراهانی، - 64:1389 آن چه مسلم است این است که پیش از اسلام هم آداب آتش افروزی برای استقبال از سال نو برگزار می شده است.
بُرزآبادی - فراهانی، - 13:1389 این آتش افروزی، در سیصدو شصتمین روز سال انجام می گرفته است؛ زیرا ایرانیان بر آن باور بودند که ارواح نیاکان در آغاز این روزها به زمین فرود می آیند و برکت و نیک روزی برای خاندان می آورند.در همین روزها بود که برای راهنمایی آنان به هنگام آغاز شب در بالای بام یا صحن خانه ها آتش می افروختند و مایه ی آتش را هم از آتشدان ویژه ی خانه فراهم می آوردند تا آن ها راه خاندان خود را بازیابند و به سوی خانواده بشتابند. بُرزآبادی - فراهانی، - 27:1389پیداست که یادمان پدیده های اجتماعی با گذشت زمان، از سویی شاخ و برگی تازه یافته و از سوی دیگر هماهنگ با نیازهای زمان، برخی ویژگی های خود را از دست داده اند.
