بخشی از مقاله
چکیده:
از جمله آثار مادی به جا مانده از فرهنگها و تمدنهای گذشته سفال میباشد، که به عنوان مدرک عمده باستانشناسی در صورتی که در یک چارچوب مناسب مورد بررسی، طبقه بندی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد، صرفنظر از ابعاد کاربردیش میتواند در بررسی و مطالعه گاهنگاری نسبی مناطق و دوره بندیهای فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد. منطقه آذربایجانشرقی دارای محوطههای متعددی از ادوار تاریخی است علیرغم آنکه برخی از این محوطه ها همچون - قلعه ضحاک - مورد بررسی و کاوش قرار گرفتهاند، اما تا کنون مطالعات پهنانگر و همه جانبهای در راستای ارائه گاهنگاری نسبی محوطههای تاریخی منطقه و ارزیابی ارتباطات و بر همکنشهای آنها در ادوار هخامنشی تا ساسانی انجام نگرفته است.
قلعه بختک در شهر لیلان از توابع شهرستان ملکان در استان آذربایجان شرقی واقع گردیده است، روایتهای شفاهی که در میان کهنسالان منطقه لیلان جاری است این قلعه را به بختک یکی از وزرای خسرو انوشیروان پاشاه ساسانی منسوب میدارد. در این مقاله با تاکید بر مطالعه و مقایسه شاخصههای گوناگون دو داده کلیدی یعنی سفال و معماری به بررسی گاهنگاری نسبی محوطه قلعه بختک و نسبت گاهنگارانه و روابط آن با دیگر محوطه های ساسانی منطقه پرداخته است.
روش تحقیق در این پژوهش تحلیل تطبیقی و با استفاده از ابزارهای گردآوری اطلاعات کتابخانهای و میدانی میباشد، در نتیجه با بررسی و تحلیل دادههای سفالی قلعه بختک با محوطههای همجوار همچون تخت سلیمان و قلعه ضحاک بیانگر آن است که در دورههای میانه اشکانی، ساسانی و پس از اسلام محوطههای استقراری و حاکمیتی برجستهای در یک شبکه ارتباطی گسترده در منطقه به ظهور رسیده-اند.
مقدمه
قلعه بختک واقع در شهرستان ملکان از توابع بخش لیلان در استان آذربایجانشرقی قرار دارد این محوطه در عرض جغرافیایی 37 درجه و صفر دقیقه و 809 ثانیه و طول جغرافیایی 46 درجه و 11 دقیقه و 826 ثانیه قرار داشته و حدود 1200متر طول و 1000متر عرض دارد، بزرگترین ضلع آن ضلع شرقی و کوچکترین ضلع آن نیز ضلع شمالی میباشد محوطه به شکل مستطیل و در جانب غرب شهر لیلان واقع گردیده که علاوه بر اضلاع ذکر شده که توسط جاده شهر لیلان تخریب شده است سطح داخلی محوطه دارای مساحت بالایی میباشد که توسط زمینهای کشاورزی و تاکستانهای انگور تسطیح و تخریب شده است.
در اطراف قلعه بختک لیلان تپههای باستانی وجود داشته و تاکنون حدود 25 تپه شناسایی و بررسی شدهاند، و اکثر آنها از نظر تاریخی به دوره پیش از تاریخ و دوران تاریخی مربوط میگردند. به استناد سند ثبتی سازمان میراث فرهنگی کشور قلعه بختک لیلان لایه-های فرهنگی و دورههایستقراری متعددی را خصوصاً در دوران تاریخی دارا است. روایتهای شفاهی که در میان کهنسالان منطقه لیلان جاری است این قلعه را به بختک یکی از وزرای انوشیروان پادشاه ساسانی منسوب میدارد بختک احتمالاً پدر بزرگمهر حکیم وزیر انوشیروان باید باشد که در این صورت قول بالا را تا حدی تایید میکند، و همچنین حمداالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب خود آورده است که در زمانهای قدیم در کنار شهر لیلان قلعه وجود داشته است.
پیشینه پژوهش ولفرام کلایس1 باستان شناس آلمانی در سال 1350 بررسی در منطقه و در حصار قلعه بختک انجام داده است، در سال 1363 از طرف اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت دکتر علی اصغر میر فتاح از قلعه بختک بازدید نموده و گزارشی در این خصوص ارائه نمودهاند و نیز در سال 1367 آقای احمد امیری در مدت یکماه اقدام به بررسی و چندگمانه آزمایشی در قلعه می-نماید و نهایتأ در سال 1380 آقای علی صدرایی از طرف پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی اقدام به بررسی نموده ودر سال -90 1389پیگردی دیوار غربی قلعه بختک به سرپرستی بهروز عمرانی و جواد ژاله اقدم، محمد رحمت پور صورت گرفته است.
علیرغم اهمیت منطقه آذربایجان در دوران ساسانی و اشارات متعدد به آن در متون و کتب ساسانی با این حال تنها محوطه پژوهش شده در منطقه محوطه تخت سلیمان است. بنابراین نظر به موقعیت و ابعاد گسترده محوطه تاکنون تحقیق جامع و کاملی در این خصوص صورت نگرفته است و تلاش حاضر میتواند نخستین گام در این امر باشد. این مطالعه همچنین به بازسازی ساختار فرهنگی، تصیح و تکمیل تاریخگذاری و ارائه گاهنگاری نسبی محوطه از طریق تحلیل تطبیقی سفال و معماری و برهمکنشهای این محوطه با مناطق همجوار است، میپردازد.
موقعیت جغرافیایی ملکان
شهرستان ملکان محل اتصال سه استان آذربایجانشرقی و غربی و کردستان میباشد. درجانب شرقی دریاچه ارومیه و در 150 کیلومتری جنوب شهرستان تبریز در مسیر جاده ترانزیتی تبریز – میاندوآب واقع شده است که از شمال و شمالشرقی به شهرستان مراغه و از سمت شمال به شهرستان بناب و از قسمت جنوب و جنوبغربی به شهرستان میاندوآب از استان آذربایجان غربی و از سمت غرب و شمالغربی به دریاچه ارومیه و سرزمینهای شوره زار اطراف دریاچه محدود میشود - نقشه - 1 - خاماچی،. - 492 :1370
