بخشی از مقاله
چکيده
توسعه پايدار فرآيندي است که حفاظت از محيط زيست را در کنار کيفيتهـاي مناسـب زنـدگي ونيازهـاي نسـل اينـده در اولويت قرار مي دهد.
براي بررسي نظري چالشهاي توسعه پايدار گردشگري استان آذربايجان شرقي ابتدا رابطه گردشـگري ، گردشـگري پايـدار و توسعه پايدار در عرصه گردشگري مورد بررسي قرار گرفته و سپس عواملي چون چالشها و تنگناهاي توسـعه گردشـگري در استان و راهکارهاي غلبه بر اين تنگناها مورد بررسي و ارزيابي قـرار گرفتـه اسـت . تحقيـق حاضـر بـا اسـتفاده از روش هـاي کتابخانه اي و توصيفي- تحليلي به گردآوري و تحليل داده ها پرداخته است . نتايج تحقيق نشان ميدهد توجه بيش از حد بـه منافع اقتصادي و شرايط سياسي، اقتصادي، فرهنگي حاکم بر استان موجب بروز چالش ها و تنگناها بـراي توسـعه پايـدار در صنعت توريسم شده است . با مديريت و برنامه ريزي صحيح ميتـوان ضـمن برطـرف کـردن مشـکلات سـاختاري، زيربنـايي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي، با متدسازي براي توسعه پايدار گردشگري، چالش هاي پيش رو را برطرف نمود.
واژگان کليدي: گردشگري، توسعه پايدار، چالش ها،استان آذربايجان شرقي
١- مقدمه
امروزه صنعت گردشگري به عنوان يکي از مهمترين صنايع جهان که نقش عمده اي در بهبود وضعيت اقتصادي کشورها وتوسعه اقتصادي آنها دارد، از سوي کشورهاي مختلف مورد توجه قرار گرفته است ، «تاثير اقتصادي اين صنعت به حدي قابل ملاحظه است که حدودا مخارج ٧درصد از سرمايه جهان را دربر ميگيرد». به واسطه اين توجه ويژه و به منظور بهره برداري موثرتر از اين صنعت در راستاي توسعه اقتصادي، ارکان اصلي صنعت گردشگري کانون توجه برنامه ريزان بوده است ، مواردي نظير منابع گردشگري ، تاسيسات و تجهيزات گردشگري و از همه مهمتر حمل ونقل و اجزاي آن توسعه فعاليت هاي اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي در بسياري از ابعاد با فعاليت هاي مرتبط با امر گردشگري گره خورده است . کسب درآمدهاي ارزي از منابع غير نفتي در ايران ، تاکيد بر توسعه روابط فرهنگي با ساير ملل و تمدنها و ساير مقولاتي از اين دست ، متوليان امر را به بازنگري در اهداف و برنامه ها واداشته است . لذا توجه به نقش زيرساخت ها و ارکان اصلي گردشگري که در واقع بدون آنها و يا در صورت ضعف در هريک از آنها، توسعه در صنعت گردشگري امکانپذير نمي باشد، به عنوان يکي از چالش هاي اصلي دست اندرکاران و برنامه ريزان و از همه مهمتر مسئولان کشور قرار گرفته است صنعت گردشگري در جهان فعلي به عنوان صنعتي پويا و فراگير در يک جامعه همه ارکان وجودي يک کشور و سيستم هاي جهاني را در برگرفته است . امروزه گردشگري به عنوان عاملي جهت بهبود کيفيت زندگي جوامع در حال توسعه تلقي ميشود و توسعه جهانگردي همواره با تغييراتي شگرف در اوضاع سياسي، اقتصادي، فرهنگي و روش زندگي انسان ها همراه است و موجب تحولاتي بنيادي در شرايط اقتصادي، فرهنگي و آداب و رسوم مردم شده است .توسعه صنعت گردشگري به عنوان بخشي از ابعاد توسعه اجتماعي و فرهنگي هر کشور در کنار توجه به درآمدزايي و اشتغال زايي بسيار حائز اهميت مي باشد.
گردشگري بزرگترين بيشترين رشد را در بين بخشهاي مختلف اقتصادي دارا ميباشد. از سال ١٩٤٥ گردشگري داراي رشد سريعي بوده و بهترين پديده اقتصادي جهاني است و طبق برآورد سازمان جهاني گردشگري، درآمد اين صنعت در سال ٢٠١٠ به بيش از ٨٠٠ ميليارد دلار رسيده است .
صنعت گردشگري ميتواند به رفع گسترش شکاف اقتصادي بين کشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه کمک کند و افزايش سرعت يکنواخت توسعه و پيشرفت هاي اقتصادي و اجتماعي، به طور خاص در کشورهاي در حال توسعه و همچنين مناطق داخلي اين کشورها را تضمين کند.
بر اين مبنا، گردشگري به عنوان فعاليتي با سود اقتصادي فراوان در کنش پذيري سه وجه گردشگر، ميزبان و دولت عمل نموده و به عنوان عاملي در اين سه وجه محيط را به چالش کشيده و پيامدهايي را رقم ميزند. در اين زمينه لازم است تا با بررسي دقيق در رابطه با کنش گريهاي گردشگري با محيط ، پيامدهاي آن مشخص گردد (قنبري و کريمي، ١٣٩٠،ص ١٢٧).
با توجه به اهميت صنعت گردشگري علاوه بر عوامل فرهنگي، اجتماعي و سياسي عوامل محيط طبيعي نيز نقش مهمي را در توسعه گردشگري و همچنين جذب گردشگري ايفا ميکنند؛ در واقع گردشگر از يک فضاي جغرافيايي استفاده ميکند که اين فضا داراي يک ساختار فيزيکي و طبيعي شامل : اقليم ، زمين شناسي، توپوگرافي و جامعه گياهي و جانوري و همچنين برخي از عوامل که به وسيله فعاليت انسانها به وجود آمده مي باشد.
٢- مباني نظري
گردشگري در مفهوم پايداري در برگيرنده پردازش معنايي خاص خود است .در اين ميان زايش اين مفهوم در ادبيات گردشگري حاصل تلاش در دستيابي به توسعه پايدار در تمامي زمينه هـاي توسـعه مـي باشد.بخصـوص بعـد از اجـلاس زمـين در سـال ١٩٩٢در ريودوژانيرو که دولت ها را به سمت توسعه اي سوق داد که حداقل زيان ولطمه را برمحيط زيست وارد سازد ؛ توافقات حاصله در دستور کار جلسه ٢١(يعني برنامه هاي مربوط به قرن بيست ويکم ) قرار گرفت . ايـن دسـتور جلسـه در واقـع شـامل مجموعه اي از طرح ها عملي مفصل بود که نقش هر کشور در رسيدن به توسعه پايدار بيان مي نمود.از اين رو بر مبناي دستور جلسه ٢١، از سوي سازمان هاي بين المللي گردشگري در سطح جهان « دستور جلسه ٢١براي گردشگري » منتشر شد.که در آن نياز به رسميت شناختن نقش گردشگري را در فرايند توسعۀ مناسب گوشزد مي کرد و ضرورت طرح عملي بـراي سـازمان هاي گردشگري را در راستاي به فعليت در آوردن اصول گردشگري پايدار را پيش ميکشيد(لومسدن ،١٣٨٠،ص ٣٧٥).به دنبـال اين روند اولين کنفرانس جهاني گردشگري پايدار در سال ١٩٩٥ در مادريد برگزار شـد. برخـي از نکـات مطـرح شـده در ايـن کنفرانس پيرامون گردشگري پايدار عبارت بودند از:
١ توسعه گردشگري بايد براساس معيارهاي پايداري باشد.بدين معنا که مسـايل اکولـوژيکي در بلنـد مـدت ، مسـايل اقتصادي وتعهدات لازم نسبت به جنبه هاي اجتماعي و اخلاقي بايد رعايت شود.
٢ ماهيت پايداري گردشگري مستلزم محيط هاي طبيعي ، فرهنگي وانساني است .
٣ گردشگري بايد جنبه هاي فرهنگي ، ارزشي وعناصر سنتي جوامع محلي را مد نظر داشت باشد.
استفاده از قابليت هاي گردشگري به عنوان يکي از منابع توسعه ملي در کشورهاي مختلف ميباشد، هر چند که اين قابليت تحت تاثير ايدئولوژي و سياست حکومت ها قرار دارد. نيل به اهداف گردشگري مستلزم برنامه ريزي اصولي است عمل برنامه - ريزي امروزه به سمت دانش جغرافيا، علوم اجتماعي، جامعه شناسي و علوم سياسي و مديريت سوق پيدا کرده است و نقش عوامل و پديده هاي جغرافياي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي در تجزيه و تحليل و تصميم گيري خط مشيها و برنامه ريزيها روز به روز پر اهميت تر ميشود. آنچه در برنامه ريزي اهميت دارد نگرش واقع بينانه و انديشمندانه به شرايط موجود و حاکم بر جامعه و مسائل آن است . برنامه ريزي بايد با شيوه هاي نظام يافته انجام گيرد و بر گرايشهاي گذشته ، حال و آينده استوار باشد (Sharpley. (2010))
واژه «توريسم » (Tourism) به مجموعه مسافرتهايي گفته مي شود که بين مبدأ و مقصدي با انگيزه هاي استراحتي، تفريحي، تفرجي، ورزشي، ديداري، تجاري، فرهنگي و يا گذران اوقات فراغت انجام مي گيرد و در آن شخص توريست در مقصد اشتغال و اقامت دائم ندارد (رهنمايي،١٣٨٥،ص ٥) گردشگري، رفتار مشترک گروه هاي انساني است که از ابعاد جغرافيايي و فضايي مناسب برخوردارند و بازتاب اين رفتار نيز فضاي جغرافيايي را متاثر ميسازد، اين رفتار جمعي و مشترک انسان ها امروز در قالب رفتار و ساختارهاي سياسي و اداري شکل ميگيرد و هدايت و کنترل ميشود و حکومت ها در اين زمينه نقش اصلي را برعهده دارند، به عبارت ديگر نوع نگرش و سياست گذاري دولت ها و نيز تصميم و اقدام آنها ميتواند تاثيرات متفاوتي بر فضاي جغرافيايي بگذارد. اقتصاد کشورهاي جهان سوم بر بخش کشاورزي و صادرات مواد اوليه يا بالعکس ، يعني بر يک بخش صنعتي محدود و وابسته است . درآمدهاي پايين ، سلامت و آموزش در حد نازل ، نرخ بالاي رشد جمعيت و عدم اشتغال زياد، مشکلات موازنه پرداخت ها و ميزان بالاي بدهيهاي بين المللي نيز از ديگر ويژگيهاي کشورهاي جهان سوم ميباشد. مضاف بر اينها ساختارهاي اجتماعي سياسي مجهز براي نظارت کردن بر چالش هاي اين کشورها دچار مشکلات اساسي است ، و در اين ميان شاخص هاي ديگر توسعه انساني مانند مسائل مرتبط با جنسيت ، دسترسي به انرژي و منابع طبيعي و امنيت نيز که از ديگر شاخصه هاي توسعه به حساب مي آيند دچار نقصان هستند پس توجه به توريسم و توسعه آن ميتواند بسترسازي براي حل بسياري از اين چالش ها شود، پس براي اينکه گردشگري بعنوان يک وسيله موثر براي توسعه اين کشورها در نظر گرفته شود بايد راه حلي مدون براي بسياري از چالش هاي توسعه گردشگري پيدا کرد.
در برنامه ريزي توسعه گردشگري در کشورهاي در حال توسعه ، ساختار حکومتي و ايدئولوژي حاکم بر اين کشورها نقش بازدارندگي بازي ميکنند. بنابراين سياست هاي دولت در اين زمينه بايد غير سياسي و غير ايدئولوژيک باشد. و در اين خصوص بايد روش هايي از سوي دولت ها به کار گرفته شود تا موانع موجود در راه گردشگري برطرف و امر جذب توريسم توسعه يابد. در بحث برنامه ريزي، ابتدا بايد اين دولت ها وضعيت موجود را بشناسند و سپس با تحليل آن به ارائه طريق بپردازند.
در سر تا سر جهان ، متقاعد کننده ترين دليل براي سياست گذاري در امر گردشگري، جذب گردشگر به عنوان يک استراتژي و راهکار براي توسعه اقتصاد محلي و ملي ميباشد. که در اين ميان کشورهاي کمتر توسعه يافته وابستگي اقتصادي بيشتري به گردشگري و منافع حاصل از آن نسبت به کشورهاي صنعتي دارند.
در استان آذربايجان شرقي، گردشگري مي تواند بعنوان يکي از منابع اصلي درآمدهاي ارزي خارجي شده و تاثير مهمي بر روند توسعه يافتگي استان داشته باشد.
اين يک واقعيت است که گردشگري در کشورهاي صنعتي و ثروتمند اين نقش مهمي را ايفا ميکند و اين در حالي است که کشورهاي کمتر توسعه يافته از مشکلات ساختاري نظير عدم اشتغال ، فقدان خدمات حياتي، وابستگي به بخش هاي ابتدايي اقتصادي و نابرابري در مسکن و فرصت آموزشي و چالش هاي قابليت تحمل محيطي رنج ميبرند که اين مشکلات ميتواند مساله گردشگري را دچار مخاطره کند اما تبيين سياست هاي مدون و صحيح در امر توسعه توريسم ميتواند مرهم بسياري از اين دردها شود.
گردشگري پايدار
گردشگري در مفهوم پايداري در برگيرنده معناي خاص خود است . در اين ميان زايش اين مفهوم در ادبيات گردشگري حاصل تلاش در دستيابي به توسعه پايدار در تمامي زمينه هاي توسعه ميباشد، به خصوص بعد از اجلاس زمين در سال ١٩٩٢ در ريودژانيرو که دولت ها را به سمت توسعه اي سوق داد که حداقل زيان و لطمه را بر محيط زيست وارد سازند (لومسدن ، ١٣٨٠،ص ٣٧٥).
پايداري در زمينه گردشگري عبارت از راهکارهايي براي مهار سرمايه داري در استفاده از منابع موجود در زمينه جذب گردشگر که متناسب با حفظ و نگهداري از آن منابع بوده و مانع از نشت سودمندي حاصل از گردشگري و سبب افزايش سودمندي براي جوامع محلي باشد.
توسعه گردشگري بايد براساس معيارهاي پايداري باشد بدين معنا که مسائل اکولوژيکي در بلند مدت ، مسائل اقتصادي و تعهدات لازم نسبت به جنبه هاي اجتماعي و اخلاقي بايد رعايت شود. ماهيت پايداري گردشگري مستلزم محيط هاي طبيعي، فرهنگي و انساني است . گردشگري بايد جنبه هاي فرهنگي ارزشي و عناصر سنتي جوامع محلي را مدنظر داشته باشد.
به طور کلي اين تلاش ها نشان از آن دارد که گردشگري بتواند در پردازش توسعه پايدار راهکارهاي عملي را شکل دهد از اين رو هدف اصلي در بسط معنايي گردشگري پايدار پيرامون ارائه روش هاي منطقي در بهره گيري از منابع طبيعي و انساني و ممانعت از بکارگيري غيرعلمي اين منابع ميباشد. توسعه پايدار گردشگري داراي دو جنبه حفاظت از محيط زيست و منابع و ميراث فرهنگي جوامع است . از اين رو گردشگري پايدار بايد با سياست مشخص و مدوني به اجرا درآيد تا بتواند حرکت اميدبخشي را در توسعه همه جانبه فضاهاي جغرافيايي تضمين کند (منصوري، ١٣٨١،ص ٣٧). اصول گردشگري پايدار را ميتوان به شرح زير بيان نمود:
١- حفظ و استفاده از منابع (طبيعي، اجتماعي و فرهنگي).
٢- مديريت مصرف و ائتلاف که جلوي هزينه هاي بازسازي زيان هاي درازمدت را گرفته و به کيفيت گردشگري کمک ميکند.
٣-حفظ تنوع : حفظ و ارتقاي تنوع طبيعي، اجتماعي و فرهنگي براي پايداري دراز مدت گردشگري اهميت ويژه دارد و پايگاه انعطاف پذيري را براي گردشگري بوجود مي آورد.
