بخشی از مقاله
چکیده
آنچه که ما می بینیم، نتیجه ی هر دو عامل کیفیت طرح فیزیکی و کیفیت نوری است که بر آن می افتد. معماران، محیط بصری را هم از طریق شکل دادن به مصالح و هم با کنترل روشنایی خلق میکنند.پایداری، ابعاد گسترده ای از حیث معنایی و کارکردی داشته و تبیین شاخصه های کلیدی آن در جنبه های مختلف معماری ، پیشبرد آن را سهل تر خواهد کرد. نور و روشنایی به عنوان بخشی جدانشدنی از کیفیت طراحی و هویت بنا نیز از منظر پایداری قابل بحث و بررسی خواهد بود. جنبه های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی نور پردازی و تامین روشنایی هر یک قابلیت بررسی جداگانه دارند و ضروریست پیش از آن کلیات و شاخصه های پایداری در این عرصه روشن شود.
در این نوشتار پس از بررسی کلیات مفاهیم پایداری به خصوص در حوزه معماری و شهرسازی به بررسی شاخصه های اصلی تامین نور و روشنایی پایدار چه از نوع مصنوعی و چه نور طبیعی پرداخته شده و با استناد به مبانی نظری معماری پایدار و آیین نامه های ممیزی پایداری بناها و همچنین بررسی تجارب بومی و بین المللی در این عرصه سعی بر روشن کردن این اصول شده و در انتها اثرات مثبت آن بر جنبه های سه گانه پایداری بررسی و مشخص گردیده.
مقدمه
آنچه پیرامون طراحی پایدار گفته می شود نشان دهنده نوعی نگرش به معماری است که به چند نکته اساسی اشاره دارد : کیفیت گرایی، توجه به آینده و توجه به محیط. بنابراین یقینا طراحی پایدار یک سبک فرمال نیست و برگرفته از شرایط زودگذر و هیجانات آنی نمی باشد، بلکه در باطن خود واجد مفاهیم عمیقی است که پیوند دهنده انسان، طبیعت و معماری است. در معماری پایدار ، از کل تا جزء ، معیارهای پایداری و چرخه زندگی بررسی می شود و ارتباط بین اجزاء نیز پایدار خواهد بود. تامین روشنایی و نورپردازی را نیز اگر از جمله اجزای یک پروژه بدانیم از چند منظر ارتباط با بحث پایداری خواهد داشت.بر اساس آمار منتشره توسط آژانس بین المللی انرژی - - IEA ، 15 درصد از سهم مصرف برق در کل جهان و 5 درصد از کل انتشار گازهای گلخانه ای مربوط به روشنایی می باشد.
در یک دفتر کار، نزدیک به 40 درصد انرژی الکتریکی مصرفی صرف روشنایی می شود. و همانطور که گفته شد ، کاهش مخاطرات زیست محیطی ناشی از مصرف انرژی از جمله اولیه ترین اصول پایداری است.از طرف دیگر وظیفه اصلی نورپردازی، تعیین عملکرد فضا و تصمیم در مورد چگونگی استفاده از نور در فضا است. جهت قرارگرفتن یک اتاق یا خانه ، اندازه یا شکل آن ، ابعاد و تعداد پنجره های آن و اینکه چه چیزهایی در اطراف خانه قرار گرفته باشد ، همگی در مقدار نور طبیعی که آن خانه یا اتاق دریافت می کنند موثرند .در بحث روشنایی مصنوعی ،مشخصه های منابع نور همچون شار نوری،دمای رنگ نور،شاخص نمود رنگ،زاویه پخش نور و همچنین مشخصات فضا از جمله ابعاد فضا، جنس و ضرایب انعکاس سطوح از جمله موارد تاثیر گذار در روشنایی داخلی می باشند. تاثیرات روحی و روانی نور بر انسان و موضوعات اشاره شده پیوند مباحث روشنایی و پایداری را عمیق تر می سازد که در ادامه به تبیین شاخصه های روشنایی پایدار پرداخته می شود.
تاریخچه بحث
تا قبل از انقلاب صنعتی، استخراج نفت و در دسترس قرار گرفتن انرژیهای فسیلی، همهی معماران خواسته یا ناخواسته ناچار به رعایت اصول معماری همساز با اقلیم در راستای ایجاد آسایش حرارتی بودند، طبیعتا بسیاری از ساختارشکنیها نیز برای آنها امکانناپذیر بوده. تا آن که توسعه فناوری و انرژی و تا حدی نگاه اغراقآمیز به قابلیتهای تکنولوژی، بسیاری از معماران را در مسیری خلاف گذشته قرار داد .در دورهی مدرنیسم به بهانه حذف ردپای سنت، مشاغل و مبانی بومی نیز از بین رفت و شاید اگر برخی رویدادها پدید نیامده بود امروز شاهد این اقبال عمومی نسبت به معماران پایدار نبودیم. این اتفاقات نه در حوزه معماری، که در عرصه محیط زیست اتفاق افتاد و تغییرات پرسرعت و بیسابقهای را در کره زمین بهوجود آورد. افزایش 2 تا 3 درجه دمای زمین طی 150 سال، افزایش گازهای گلخانهای، بارانهای اسیدی، تخریب لایه ازن و به بیان جامعتر، تغییر اقلیم که کماکان نیز گریبانگیر ماست از جمله این مشکلات بودهاند.
مفهوم پایداری و تبیین آن در حوزه معماری و بنا
پایدار به معنای باثبات، بادوام و چیزی است که ثابت و برقرار می ماند. پایداری پدیده های پایدار ناشی از دوام الگو، روش یا نظام این پدیده ها در طی زمان طولانی است. یعنی در این حالت خود اصل پدیده با تمام ویژگی های مادی و غیرمادی اش نمی ماند، بلکه در هر دوره بر اساس الگوی واحد و باثبات تکرار می شود و از این طریق تداوم پیدا می کند و در این تکرار خود را اصلاح می کند و در هر دوره سعی در هماهنگی هرچه بیشتر با شرایط پیرامون خود دارد. از شاخصه های طراحی پایدار می توان به طراحی برای حداکثر استفاده از نور روز، باد، نور خورشید، تهویه طبیعی و جلوگیری از اتلاف انرژی اشاره کرد - صیاد و مداحی-. - 1392 "پایداری" در حوزه معماری نیز پاسخی جامع برای همهی جوانب داشت. پایداری محیطی، پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی زمینهساز راهکارهایی نو در معماری بود.
شناخت و آگاهی یافتن از نیاز های کاربران و پاسخ به آنان در طی زمان، لازمه ی یک طراحی پایدار است. نمودار سلسله مراتبی نیاز های انسانی آبراهام مازلو در زمینه ی شناخت نیاز های بنیادین انسان در حوزه ی طراحی شهری، در موارد بسیاری از جانب کارشناسان مورد استفاده قرار گرفته است. سلسله مراتب پیشنهادی او به ترتیب زیر است: نیاز های فیزیولوژیک1؛ نیاز های ایمنی2؛ نیاز های اجتماعی3؛ نیاز به احترام 4؛ نیاز به خود شکوفایی 5 شامل نیاز های شناختی و زیباشناختی. در این طبقه بندی محیط ساخته شده نیاز های زیبایی شناختی را از طریق زیبایی صوری - فرمال - ، تامین می کند - لنگ-. - 1391
نور و ارتباط آن با معماری
انجمن مهندسان روشنایی، واژه نور را به عنوان انرژی تشعشعی ارزیابی شده به وسیله چشم تعریف کرده اند. نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. جزییات بصری در محیط بدون نور برای انسان قابل رویت نیستند. در مطالعه و بررسی فرایند ادراک، جهت شناخت عوامل شکل دهنده ی نگرش کاربران، احساسی که به فرد به واسطه ی مشاهده ی یک مکان القا می شود، حایز اهمیت فراوان است. بیش از 80 درصد از داده های حسی ما بصری است. روان شناسان، شهرسازان، معماران منظر، و کسانی که در امر تبلیغات فعالیت می کنند، بر بینایی به عنوان راه اصلی شناخت جهان تاکید می کنند - پروتئوس-. - 1391
نور علاوه بر ضرورت فیزیکی، ارزش روان شناختی نیز دارد که یکی از مهم ترین عوامل زندگی انسانی در همه ی زمینه هاست - گلابچی و فرید-. - 1391 همان طور که اشاره شد، اهمیت نور به واسطه ی نقش بینایی در ادراک محیط قابل تبیین است. تحقیقات نشان می دهند که میزان شدت، نوع منبع، رنگ، جهت و نحوه ی توزیع نور در محیط های گوناگون فعالیت انسانی ممکن است از طریق ادراک تا حدود زیادی بر رفتار ها، روحیات، بازدهی و کارایی وی موثر باشد و اساساً در این میان نور طبیعی کامل ترین و مطلوب ترین نور است.
نور طبیعی و نحوه ی استفاده از آن از دو دیدگاه کمی و کیفی قابل بحث و بررسی است - پوردیهیمی-. - 1387 طراحی کمیت نور در داخل فضا قانون مند است و می توان مفهوم آن را از دیدگاه فیزیکی بررسی نمود. در حالی که کیفیت نور بستگی به مهارت طراح داشته و امکان قانون مندی آن به طور دقیق میسر نیست. کیفیت و کمیت نور در حقیقت فاکتورهای غیرقابل تفکیک است و نمی توان به طور منطقی آن ها را از یکدیگر جدا نمود - اونز-. - 1379
نور طبیعی، جنبه ی پایدار روشنایی
نور خورشید به صورت امواج الکترومغناطیسی به زمین تابش میکند. قسمت مرئی از امواج الکترومغناطیسی نقش کلیدی در عملکرد و تکامل بشر داشته است و زندگی، سلامتی و بهبودی ما به شدت به آن وابسته است. تغییرات در رنگ و نور محیط که با تغییر نور روز ایجاد میشود به طور غیر مستقیم با ریتم روزانه بدن هماهنگ است - . - Liberman, 1991 تغییرات فصلی در رنگ و نور نیز در عملکرد زیستی بدن دخالت دارد.
این ریتم در تمام طبیعت و جود دارد و در واقع طبیعت طراح برنامه زندگی برای بشر بوده است. بسیاری از فعالیتهای زیستی بدن الگوی روزانه دارد مثل سیستم ایمنی، غدد، ساخت سلولها و فعالیتهای مغزی. اما امروزه با زندگی جدید این ریتم به هم خورده است. چون با افزایش جمعیت و آلودگیهای محیط مردم مدت بیشتری را در فضاهای سرپوشیده میگذرانند و فرصت کافی برای بهرهمندی از نور طبیعی ندارند. بنابراین طراحان محیطهای مصنوعی باید به آثار زیستی و جنبههای روانی نور نیز توجه کنند. - Malkin, 2004 -
نور خورشید منبع غنی از نورهای طبیعی است و فرم های معماری را روشن می سازد حتی اگر تابش خورشید شدید باشد، کیفیت نور آن به شکل مستقیم یا غیر مستقیم و در ساعات مختلف روز، از یک فصل به فصل دیگر و از مکانی به مکان دیگر متفاوت است . پراکنده شدن انرژی نور خورشید توسط ابر ها، مه و بارندگی، باعث تغییر رنگ آسمان و هوا شده و این رنگ های تغییر یافته به اشکال و سطحی که نور خورشید آنها را روشن می کند منتقل میشوند.
انرژی نور خورشید با ورود به فضا از طریق پنجره ی موجود در سقف، به سطوح موجود در داخل اتاق برخورد کرده، به رنگ های آنها طراوت بخشیده و ترکیب آنها را آشکار می سازد . همچنین با ایجاد طرح های نور و سایه، فضای اتاق را زنده کرده و اشکال داخل آن را تفکیک می کند . شدت و پراکندگی انرژی نور خورشید در داخل اتاق می تواند شکل فضا را آشکار کرده و یا آن را از بین ببرد . رنگ و درخشندگی نور خورشید، فضای شاد در داخل اتاق ایجاد کرده و پراکندگی آن باعث تاریک و غمگین شدن محیط اتاق می شود .
به دلیل اینکه شدت و جهت نور خورشید تقریباً مشخص است، تأثیر بصری آن بر سطح، فرم ها و فضای اتاق با استفاده از اندازه ، محل، جهت پنجره ها و پنجره های سقفی موجود در فضای محصور شده، قابل کنترل و پیش بینی است . ابعاد یک پنجره یا پنجره ی سقفی در تعین میزان نورگیری یک اتاق نقش دارند. همچنین ابعاد بازشوی موجود در دیوار یا سقف، به جز نور به عوامل دیگری همچون مصالح، ساختار دیوار یا سقف، نیاز به ایجاد فضای خصوصی، تهویه، درجه ی مطلوب محصوریت و تأثیر بازشوها بر نمای خارجی هم بستگی دارد . بنابراین در تعین میزان نورگیری یک اتاق، جایگاه و جهت یک پنجره یا پنجره سقفی مهم تر از ابعاد آن است . جهت یک بازشو را می توان طوری تعیین کرد که نور مستقیم خورشید را در زمان مشخص از روز دریافت کند .
نور مستقیم خورشید باعث ایجاد بیشترین میزان روشنایی می گردد و در ساعت میانی روز، شدت روشنایی آن به بالاترین حد خود می رسد . همچنین باعث ایجاد طرح های تیزی از روشنایی و تاریکی بر روی سطح اتاق شده و فرم های جاندار و زنده ای را در فضای اتاق تفکیک و ایجاد می کند.تأثیرات زیان بخش نور مستقیم خورشید همچون تشعشع و گرمای مفرط را می توان از طریق ساخت سایبان هایی که فرم بازشوها را دارند یا ایجاد سایه با استفاده از شاخ و برگ درختان نزدیک و یا به کمک ساختمان های مجاور کنترل کرد .
جهت گیری یک بازشو را می توان به گونه ای تنظیم کرد که از نور مستقیم آفتاب به دور باشد و به جای آن از نور غیر مستقیم محیط، که از بالا و از سمت آسمان، منبع مهم نور خورشید محسوب می شود چرا که نور آن حتی در روز های ابری هم کمابیش ثابت باقی مانده و ملایم کردن شدت نور مستقیم خورشید و تعدیل میزان نور موجود در فضا هم تأثیر به سزای دارد. استراتژیهای رایج روشنایی روز، اصولاً بر بازدهی انرژی متمرکزند، در حالی که آسایش دیداری و سلامت روان اغلب نادیده گرفته میشود. - قیابکلو...... -
