بخشی از مقاله
چکیده
شیوه جدیدی در دوره قاجار در معماری نهادینه شد که معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روش و توجه خاصی با عوامل معماری خاور دور در آمیزد و سنت و تجدد را رو در روی هم قرار دهد که از نظر هنری دل پسند باشد . در جهان امروز ، تلاش بر حفظ هویت ، یکی از منازعات اصلی ملت هاست . معماری نیز از این امر مستثنی نیست .
هدف این پژوهش توالی سبک ها , ارائه تصویری است درباره بخشی از آنچه در حیطه نظر, در معماری معاصرایران روی داده است,آغاز این رویداد, احتمالا از زمانی است که گسستگی ، در توالی سبک های معماری ایران آغاز جدال میان سنت و مدرنیته به وجود آمد و شامل فراز و نشیب های در عهد قاجار و پهلوی و ورود معماری نا همخوان و مغایر با هویت ایرانی اسلامی کشورمان عمدتا" از سوی برخی کشورهای غربی بود که هر کدام به نوبه خود به صورت متجدد با ماهیت گذرا اما با ریشه گذاری عمیق و تاثیر گذار در معماری این مرز و بوم ظاهر گشت از آن تاریخ ,حداقل صدسال می گذرد
. معماری ایران دگرگون گشت و به صورت خطی منقطع از اصل خویش - التقاطی - در آمد هر چند در این مدت برخی از معماران تلاش نمودند تا در وضع موجود معماری تغییراتی ایجاد نمایند و به آن شخصیتی ایرانی-اسلامی دهند لیکن به دلیل عدم تاملات مکفی در این زمینه تغیرات چشم گیر و کار آمد واقع نگردید و جنبه التقاطی بودن آن بیش از پیش نمایان گشت .
در نوشتار حاضر که بر آمده از پژوهش مستقل برشناخت زمینه های شکل گیری معماری التقاطی در ایران است به برخی خلاء های علمی موجود در این زمینه با طرح دو پرسش پاسخ داده شده است . -1 چه مولفه هایی بر نحوه شکل گیری معماری التقاطی ایران در طی دوره های قاجاریه و پهلوی موثر بوده اند ؟ ، -2 نحوه مواجه شدن با معماری غرب در تجدد معماری معصر ایران - معماری قاجار و پهلوی - چگونه بوده است ؟ از آنجایی که این پرسش ها در بستری تاریخی مطرح است ، پس بدیهی است برای حصول پاسخ های مناسب روش توصیفی-تحلیلی و توصیفی- تفسیری بر اساس اطلاعات کتابخانه ای و تحلیل محتوا ، انتخاب شده است .
مقدمه
مفاهیم و اصطلاحاتی همچون سنت , مدرنیسم و نوگرایی از موضوعاتی هستند که معانی آنها عمدتا" در حوزه معماری در بسیاری مواقع با یکدیگر خلط شده و یا این که تزاحل هایی جلوه گر می نمایند . لیکن انتخاب , معرفی و مطرح نمودن الگوی کالبدی , فیزیکی واحد و ثابت به عنوان الگوی مفاهیم فوق و علل خصوص الگو و سنت معماری ایرانی و اسلامی - عملی - بر ضد سنت مورد نظر در معماری ایرانی اسلامی است .
در دو دوره قاجار و پهلوی ئر رویکرد خود به غرب به رغم دلبستگی فراوانی از خود برای پیشرفت و ترقی علم فنون , فرهنگ و غیره نشان داده اند .لیکن نتوانستن به شیوه ای پسندیده به کانون های فکری سازنده پیشرفت و ترقی در غرب راه یابند ؛ و خود را در مقابل تمدن و معارف جدید غرب روبرو دیدند , لذا توسعه ارتباطات و بسط دامنه ی سیاست های استعماری , مانع از این گشت که در ایران بتوانند در گوشه ای از دنیا با سنن باستانی و کهن خویش به زندگی ادامه دهند و کم کم مکاتب تقلیدی صرف یا به عرصه نهاد .
بر مدار این سخن و به استقبال از این خلاء علمی , نوشتار حاضر قسد دارد در مقیاسی معطوف در زمینه های التقاطی ایران گام بردارد . چرا که در این دوره ای از تاریخ سبکی با این سرعت آفریده نشده است - سبک التقاطی - و در هیچ دوره ای از تاریخ معماری ایران , معماری پلی به این عضمت نزده است که با دو قوس بزرگ ایران باستان را به خود و غرب زمان خود پیوند دهد - کیانی,مصطفی - و تا این اندازه تحت تاثیر قرار گیرد .
هدف این نوشتار ابهام زدایی از نحوه پیدایی معماری التقاطی ایران در دوره های قاجاریه و پهلوی و تاثیر آن بر هویت روند توسعه معماری در ایران است . بنابر این همان گونه که ذکر گردید , برای این پژوهش جهت حصول پاسخ های مناسب با رویکرد تاریخی – تحلیلی انتخاب شده است , که معرفت به موضوع از طریق کل به جزء نیل هر دو منزلت مادی , معنایی و جایگاه مفاهیم در کلیت آن نمود یابد .
مبانی نظری و مسیر مفاهیم
مفهوم سنت , تجدد و زمینه های شکل گیری
سنت در اصل لغت به معنای طریق و روش است و دارای شکل های از مراسم , آیین ها و رفتار های تشریفاتی و تا حد زیادی جمعی است
تجدد نیز صرف نظر از معتی آن در زبان فارسی به عنوان معادل مدرنیزاسیون به کار می رود
تجدد گرایی به فرآیندی جهت هماهنگ ساختن نهاد های سنتی با پیشرفت علم اطلاق می شود - بابایی: - 1384 و از مدرنیته را نیز معمولا" با مفهوم تجدد و واژه مدرنیسم را با تجدد گرایی و نو گرایی برابر می دانند . ئر اکثر تعاریف , مدرنیته را یک دوره تاریخی و در نتیجع یک پدیده زمان مند و مکان مند می دانند
عوامل زمینه های فکری و فلسفی همچنین عوامل اجتماعی و سیاسی که باعث تحول بر تمدن می گردد , شامل
· جنبش و عصر رنسانس - از قرن 14 به بعد و در واکنش به سنت های قرون وسطایی شکل گرفت
· جنبش اصلاح دینی
· جنبش و دوره روشنگری - در قرون 17 و 18 میلادی -
· انقلاب صنعتی - از - - 1750-1850
بحران تجدد در ایران
مقوله تجدد در صد و پنجاه سال اخیر به بسیاری از جوانب جامعه ایران سایه انداخته است لیکن این کشاکش ها و تاثیرها , هنوز هم پس از یک سده و نیم مهجور و گنگ مانده است
عصر قاجاریه
یکی از مهم ترین جنبه های بحران تجدد در ایران , از این واقعیت خبر می دهد که غالبا" پیشگامان تجدد طلبی در ایران عصر قاجاریه در رویکرد خود به غرب , به رغم دلبستگی های فراوانی که برای پیشرفت و ترقی علم و فنون فرهنگ , صنایع و اقتصاد در جوامع پیشرفته غربی و ایجاد آن پیشرفت ها در جوامع ایران نشان داده اند , نتوانسته اند به شیوه ای بسنده به کانون های فکری سازنده آن پیشرفت ها و ترقی راه یابند .
در دوره قاجار به رغم وجود سنگر معماری غنی پیشین خود - صفوی - و دستاوردهای فنی و تکمیلی آن نتوانست مانند دوره پیشین خود غنایی به وسعت معماری صفوی به ابنیه خود تجلی ظهور دهد, و همچنین در این دوره به دلیل شرایط نامساعد اقتصادی -سیاسی در ایران بناهای عمومی قابل توجهی در مقایسه با دوران قبلی ایجاد نگردید , اما نکته قابل توجه این است که حفظ سنت های هنری تا حدودی در این دوره همچنان مد نظر بود و در این زمینه برخی بناهای با ارزش, مانند کاخ صاحبقرانیه در نیاوران و کاخ گلستان ساخته شد . البته این تغییر روش و نگرش معماران ایرانی از دهه آخر سلطنت ناصرالدین شاه و شروع ارتباط ایران با اروپا به طور مستقیم آغاز گشت .
دوره پهلوی
در آغاز و دوره پهلوی و پایان قاجار هنوز معمارانی بودند که ادامه دهنده شیوه قاجاری در حوزه معماری بوده اند , لیکن با گرایش روز افزون پهلوی به غرب , بسیاری از مهندسان و معماران غربی به ایران آمدند و غربی سازی را آغاز کردند , اگرچه معماران ایرانی نیز در کنار آنها حضور داشتند ولی سهم آنها زیاد نبود - شیرازی:. - 3:1390 از عوامل تاثیر گذار دیگر در عصر پهلوی بر معماری بر معماری ایران می توان به , گرایش افراطی به غرب,اشاعه ی دیدگاه های فرهنگی جدید,تمرکز فعالیت در شهرهای بزرگ اشاره کرد . لیکن شیوه معماری این دوره را می توان به پارامتر های زیر تقسیم نمود :
- 1 معماری مبتنی بر سیاق معهود در دوره قاجاریه, تلفیقی از عناصر معمارانه بومی و بیگانه
- 2 معماری مبتنی بر تفکرات نوگرایانه و تقلید شکل های معماری کهن از دوره های قبل و بعداز اسلام.
- 3 معماری متاثر از جنبش های معاصر نوین اروپا- معماری مبتنی بر سبک کلاسیک اروپا - شیرازی: - 3:1390
شروع معماری التقاطی در ایران
معماری متجدد در ایران تقریبا از دوره ناصرالدین شاه شروع شد؛ زیرا از یک طرف دوره سلطنت پنجاه ساله او بیش از یک سوم دوره قاجاریه را تشکیل می دهد و از طرف دیگر از این دوره به نسبت دوران قبلی , در این عهد آرامش نسبی حاصل می شود و زمینه مساعدتری برای بروز آبادانی و عمران به وجود می آید . سبک معماری این دوره تلفیقی از معماری سنتی ایران و نئو کلاسیک غرب است
