بخشی از مقاله
چکیده
در چارچوب رویکرد معیشت پایدار ،سرمایه اجتماعی بحث برانگیزترین و سخت ترین سرمایه برای اندازهگیری از اعتماد، درک متقابل، ارزشهای مشترک و دانش حفظ شده اجتماعی میباشد .در این مقاله، نتایج بررسی ساز و کارهای موثراجتماعی و راهبردهای مناسب در مدیریت خشکسالی با تاکید بر معیشت پایدار از دیدگاه کارشناسان جهادکشاورزی استان آذربایجان شرقی با روش دلفی ارائه شده است .به این منظور ابتدا ساز و کارهای اجتماعی مدیریت خشکسالی توضیحی داده میشود و سپس با ارائه شواهدی از تاثیر ساز و کار اجتماعی در مدیریت خشکسالی و ارائه راهکارهایی در این زمینه در آذربایجان شرقی مسئله پژوهش تعریف خواهد شد .
در ادامه روش پژوهش به روش دلفی و از راه مصاحبه و تکمیل پرسشنامه از 12 نفر از متخصصان تبیین و در پایان نیز یافتههای این پژوهش، توصیف و تحلیل میشوند. براساس یافتههای این پژوهش، اعضای پانل دلفی در مجموع 15 گویه را سازو کارموثر اجتماعی و 14گویه را ،راهبردهای مناسب بر مدیریت خشکسالی تشخیص داده اند .
نتایج درخصوص گویه های مربوط به سازو کار اجتماعی مورد بررسی نشان داد که همکاری گروهی در تغییر ارزشهای مشترک در طی زمانهای مواجه با خشکسالی، در اختیار قرار دادن اطلاعات به سایر روستائیان و وجود انگیزه اقتصادی مشترک در بین روستاییان در افزایش همکاری مهمترین عامل بوده است و در زمینه راهبردها، ساده سازی شرایط تسهیلات بانکی، بهرهگیری از دانش بومیو تجارب کشاورزان در جهت مدیریت خشکسالی و برگزاری میز گردهای گروهی در خصوص مدیریت بهینه آب و استفاده از آبیاری مدرن مهمترین عامل بوده است .
مقدمه
به اعتقاد بسیاری از متخصصان امر،بحران آب یکی از چالشهای قرن حاضر بشر است که میتواند سر منشأ بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد 0 از آنجا که آب مهمترین عامل توسعه هر کشور محسوب میشود تخریب منابع آبی آن کشور به منزله تخریب پایههای توسعه آنان تلقی میگردد. مقایسه کشورهای مختلف نشان میدهد که کمبود آب بویژه آب با کیفیت خوب یکی از عوامل مهم بازدارنده کشاورزی در اکثر کشورهای در حال توسعه است. در واقع این عامل حیاتی و مهم در بخشهای مختلف اقتصادی منجمله کشاورزی و به تبع آن توسعه پایدار، نقش مهمیرا ایفا مینماید.
کشور ایران به دلیل نازل بودن ریزشهای جوی و نامناسب بودن پراکنشهای زمانی و مکانی در زمره کشورهای خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد که با توسعه طرحهای کشاورزی و صنعتی،ازدیاد روز افزون جمعیت و گسترش شهرها در عین حال بالا رفتن کمیو کیفی معیارهای زندگی تقاضا برای آب بیشتروروبه فزونی است.این موضوع درحالی است که منابع آبی کشورمحدودندوبخشهای وسیعی از جمله بخش کشاورزی که یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی کشور ایران میباشد، با مشکل کم آبی مواجه باشد به گونه ای که از 37 میلیون هکتار ازاراضی دارای توان تولید به دلیل کمبود و محدودیت منابع آبی فقط 7/8 میلیون هکتار آن به صورت آبی کشت میشود و از سوی دیگر نیز بالاترین سهم از مصرف منابع آبی کشور به بخش کشاورزی اختصاص دارد .لذا عامل بازدارند اصلی در توسعه کشاورزی کشور کمبود آب است
با توجه به این که بخش کشاورزی بخش زیرین و زیربنایی توسعه کشور محسوب میگردد و کمبود آب آتی بیش از پیش این بخش را متاثرخواهد ساخت و از طرفی بدون مدیریت بهینه آب کشاورزی اهداف توسعه ای کلان کشور جهت تامین امنیت غذایی و ایجاد یک محیط پایدار محقق نخواهدشد توجه به مدیریت آب کشاورزی امری اجتناب ناپذیر است
در حال حاضر به علت بهره برداریهای نامناسب مدیریت آب کشاورزی با چالشهای فراوانی از قبیل کمبود آب و آلودگی ذخایر آبی، انتقال آب کشاورزی به سایر بخشها و از همه مهم تر کارایی پایین مصرف آب روبرو میباشد که نیازمند بررسی دقیق وهمه جانبه در رابطه با این موضوعات میباشد
خشکسالی یکی از مزمن ترین و زیان بارترین بلایای طبیعی و حالتی از اقلیم است که در همه مناطق با اقلیمهای مختلف میدهد در حقیقت بخش اجتناب ناپذیر از تغییرات زمانی آب و هوا بوده و باید به عنوان پدیده قابل برگشت و غیر قابل پیش بینی آن را در برنامه ریزیها مورد توجه قرار دارد
خشکسالی بوجود آورنده شبکه ای از اثراتی است که بسیاری از بخشهای اقتصادی را برگرفته و تاثیری بسیار فراتر از خشکسالی فیزیکی دارد .این پیچیدگی به دلیل آن است که آب از ملزومات اساسی برای تولید کالا و ارائه خدمات است
اساس توسعه انسانی و توسعه اقتصادی بر معیشت استوار است .معیشت شامل همه کارهایی میشود که افراد انجام میدهند تا گذران زندگی کنند .دانستن عناصر تشکیل دهنده معیشت کمک میکند تا با معیشتی که مولد و پایدار است بهتر آشنا شویم .رهیافت معیشت پایدار ظرفیت آن را دارد تا پایداری را تضمین کند به دلیل آنکه این رهیافت علاقه دارد تا به موضوعات مربوط به معیشت به طور عمیقی نگاه کند .راهبرد معیشت پایدار از تعدادی رهیافتهای متفاوت استفاده میکند و با ترکیب این رهیافتها سامانه ای را برای ایجاد معیشتی پایدار به وجود میآورد .
نقطه شروع برای ترویج معیشت پایدار این است که روشن شود مردم چه میدانند، سپس تقویت سیستمهای موجود معیشتی به طوری که پایداری آنها تضمین و بهره وری افزوده شود.
از اینرو با توجه به ارتباط بین خشکسالی و معیشت پایدار قابل ذکر است که خشکسالی به دلیل کثرت وقوع، جهان شمولی و داشتن آثار زیان بار و متعدد همواره یکی از چالشهای اساسی کشورها، بخصوص کشورهای متکی به اقتصاد کشاورزی بوده است . براین اساس تلاشهای مستمری در سطح ملی، منطقه ای و جهانی شناخت دقیقتر خشکسالی، دستیابی به ساز و کارهای موثر جهت پیش بینی وقوع و مقابله با پیامدهای مستقیم و غیر مستقیم و همچنین اجماع نظر در مورد تعریف آن در حال انجام است .کشور ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به عنوان کشوری باستانی، همواره در معرض آسیبهای اجتماعی و اقتصادی و طبیعی ناشی از این گونه حوادث قرار داشته است
با توجه به مطالب فوق ،این تحقیق برآن است که ساز و کارهای اجتماعی موثر بر مدیریت خشکسالی مورد شناسایی قرار میگیرد و نتایج پژوهشی ارائه شده تا مشخص می نماید که آیا عوامل مذکور در رسیدن به بهبود مدیریت خشکسالی در راستای معیشت پایدار تاثیر گذار است؟.همچنین راهبردهای مناسب مدیریت خشکسالی به منظور بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشاورزان بررسی میشود .
معرفی موضوع و بیان مساله
خشکسالی به عنوان یک مخاطره طبیعی از دیر باز در پهنه وسیع کشورهای مختلف از جمله ایران به کرات وقوع یافته و مییابد. اثرات تخریبی ناشی از وقوع این مخاطره طبیعی به کندی پدید گردیده و سبب افت و از بین رفتن محصولات کشاورزی، غذا، نابسامانیهای اقتصادی و اجتماعی و حتی بحرانهای محیطی میگردد و به تبع آن باعث فقر و مشکلاتی در دسترس به معیشت پایدار میشود .نخستین گام به منظور مقابله با خشکسالی و پیامدهای آن شناخت و درک دقیق این پدیده و تاثیرات ناشی از آن در ابعاد مختلف است تا بتوان براساس آن، راهبردهای و راهکارهای مدیریتی اثر بخش را در این زمینه به کار گیریم
با توجه به اینکه ایران کشوری با اقلیم عمدتا گرم و خشک است رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدید شونده کشور در قرن گذشته بوده است .جمعیت ایران در طی این هشت دهه از حدود 8 میلیون نفر به 78 میلیون نفر تا پایان سال 1392 رسیده است براین اساس میزان سرانه آب تجدید پذیر سالانه کشور از میزان حدود 13000 متر مکعب در سال 1300 به حدود 1400 متر مکعب د ر سال 1392 تقلیل یافته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد .
با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد .بخش کشاورزی با 92 درصد بزرگترین و مهمترین مصرف کننده آب در کشور به شمار میرود .بیش از 80 درصد اتلاف منابع آب به دلیل عدم استفاده از تکنولوژیهای پیشرفته آبیاری در این بخش به هدر میرود تعدادی از کارشناسان معتقدند که مدیریت منابع آب کشور در شرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست و موجب شده تا طی سالهای اخیر شاهد کاهش منابع آبهای زیر زمینی و نیز کاهش سطح زیر کشت کشاورزی در برخی مناطق باشیم
در راستای کاهش خسارات خشکسالی و مدیریت آن، از آغاز دهه 90 قرن بیستم کشورهای مختلف اقداماتی را در دستور کار خود قرار دادند و مفاهیمیمانند مدیریت خشکسالی در مقابل مدیریت بحران وارد این عرصه شد .همچنین به منظور نهادینه کردن مدیریت خشکسالی، روش شناسیهای متفاوتی بررسی شد .طرح ده مرحله ای مرکز ملی تسکین خشکسالی آمریکا از اولین آنها بود .از این طرح برای تدوین برنامههای مدیریت خشکسالی آمریکا و دیگر نقاط جهان استفاده شد .کشور ایران نیز همواره با پیامدهای منفی خشکسالی دست به گریبان بوده است اما پس از خشکسالیهای پیاپی اواسط دهه 70 شمسی دستگاههای اجرایی و محافل دانشگاهی به این امر بیشتر توجه کردند
