بخشی از مقاله
چکیده
معیشت پایدار به معنای حمایت از رفاه انسانی از طریق اقداماتی در جهت ارتقا سلامت انسان، آموزش، فرصتها، اطمینان از محیط زیست سالم و استاندارد برای زندگی است. معیشت پایدار از ابعاد کلیدی توسعه پایدار روستایی است که در آن توجه جدی به معیشت و تحول آن و نیز شیوههای برطرف کردن چالشهای پیش روی آن از ضروریات توسعه روستایی به حساب می-آید. لذا، این مطالعه با هدف بررسی مؤلفههای معیشت پایدار در شرایط خشکسالی در بین اعضای تعاونی روستایی امیرکبیر شهرستان شیراز، به اجرا در آمده است. این تحقیق توصیفی به شیوه پیمایشی و با ابزار پرسشنامه صورت گرفته است.
جامعه آماری 1300 نفر از اعضای تعاونی روستایی امیرکبیر شهرستان شیراز بود که براساس جدول رجسی و مورگان 297 نفر برای نمونه انتخاب شدند و اطلاعات لازم از آنان گردآوری شد. روایی پرسشنامه توسط اساتید و متخصصین در این زمینه و پایایی آن از طریق انجام مطالعه راهنما و محاسبه آلفای کرونباخ به تأیید رسید. یافتهها نشان داد که پنج مؤلفه تعیین کننده معیشت پایدار اعضای تعاونی از وضعیت مناسبی برخوردار نمیباشند. بر همین اساس، پیشنهاد میشود که در شرایط خشکسالی رویکردی تنوعی از معیشت برای خانوارهای روستایی در نظر گرفته شود تا از این طریق معیشت اعضای تعاونی به سمت پایداری سوق پیدا کند.
واژگان کلیدی: معیشت پایدار، خشکسالی، تعاونی روستایی، توسعه روستایی.
مقدمه
افزایش سریع جمعیت و محدود شدن فرصتهای شغلی، معیشت و زندگی بسیاری از روستاییان را بیش از پیش با مشکل مواجه کرده است. با این وصف خانوادههای روستایی با محدودیتهای مختلفی مواجهاند. اغلب محدودیتهای جدی به درآمد ناچیز آنها برمیگردد. معیشت بسیاری از روستاییان و به خصوص کشاورزان به آب وابسته است. با توجه به مشکلات بسیار زیاد موجود، آژانسهای توسعه بین-المللی، پروژههای توسعه محلی را در چارچوب رهیافت معیشت پایدار به اجرا درآوردهاند تا از این طریق سبک زندگی کشورهای در حال توسعه را بهبود بخشند.
معیشت پایدار میتواند از طریق مشارکت و برنامههای مردممحور و منطقی بهدست آید - Carney, 1998; Ashley . - & Carney, 1999 معیشت شامل قابلیتها، داراییها و فعالیتهای مورد نیاز برای داشتن یک زندگی متوسط است و هنگامی از پایداری برخوردار است که بتواند از استرس و فشارهای زندگی بکاهد و تواناییها و داراییها را در حال و آینده حفظ و ارتقا دهد و طوری نباشد که منابع طبیعی را از بین ببرد . - Chambers & Conway, 1992 - معیشت ناپایدار یک مشکل عمده خانوارهای روستایی است. بسیاری از مطالعات، تلاشهای قابل ملاحظهای برای شناخت شاخصهای مناسب معیشت پایدار داشته اند.
کمیت فیزیکی شاخص زندگی - PQLI - توسط موریس - Morris, 1970 - به منظور سنجش تفاوت شاخصهای توسعه اجتماعی استفاده گردید . - Linderberg, 2002 - علاوه بر آن، UNDP - 1998 - شاخص جدید توسعه انسانی را به منظور سنجش بروندادهای توسعه اقتصادی و اجتماعی توسعه داد. اگر چه شاخصهای بسیار زیادی برای تجزیه و تحلیل معیشت پایدار در نظر گرفته شد، اما آنها تلفیقی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی نبودند. بنابراین، شاخصها میبایست با شرایط و ویژگیهای خاص اقتصادی- اجتماعی هر منطقه باشد - Dumanski & Pieri, 1996; Rasul & . - Thapa, 2003 موسر - Moser, 1996 - نتیجه گرفت که شاخصهای اقتصادی، اجتماعی، کار، زیرساختها و مسکن از ضروریات تجزیه و تحلیل معیشت و کاهش آسیبپذیری خانوارهای فقیر روستایی است.
رکنالدین افتخاری و همکاران - 1393 - اتخاذ رویکرد تنوع معیشتی را منجر به تابآوری بیشتر خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی دانستهاند.در رویکرد معیشت پایدار روستایی، هدف اصلی، اتکا بر داراییها و سرمایههای اصلی - انسانی، اجتماعی، مالی، طبیعی، نهادی و فیزیکی - موجود در روستا به عنوان منابع اولیه و اساسی تأمین معاش روستایی است - سجادی قیداری و همکاران، . - 1395 روستاییان برای دستیابی به معیشت پایدار نیازمند دامنهای از داراییها هستند. کمبود داراییها روستاییان را مجبور به استفاده از انواع مختلف منابع برای زندگی و زنده ماندن میکند. بنابراین، تلاش برای تأمین معیشت ممکن است پایداری محیط زیست را به خطر بیندازند.
منظور از سرمایه انسانی، مهارتها، دانش، توانایی انجام کار و سلامتی است که تمام اینها افراد را قادر به پیگیری استراتژیهای معیشتی و دستیابی به اهداف معیشت میکند . - DFID, 1999 - رهیافت معیشتهای پایدار برای فهم تفاوت تواناییهای خانوارهای روستایی در مقابله با بحرانها است . - Edward & Ellis, 2001 - چارچوبهای معیشتهای پایدار توسط کارسول - Carswell, 1997 - توسعه یافت و اسکونز - Scoones, 1998 - پارادایم معیشت پایدار را به جوامع محلی، ملی و بینالمللی در کشورهای در حال توسعه تغییر داد. سازمانهای غیردولتی نظیر آژانس غیردولتی ژاپن، بنگلادش و اوکسفام - Oxfam - از چارچوبهای معیشت برای مفهوم معیشت پایدار استفاده کردهاند - Frankenberger et . - al., 2000; Bhandari & Grant, 2007 در مورد معیشت پایدار و ویژگیهای آن تفاوتهای مهمی در بن محققان وجود دارد.
Chambers & Conway - 1992 - پنج ویژگی را درنظر گرفتهاند که منابع انسانی، داراییهای فنی، منابع طبیعی، داراییهای اجتماعی و اقتصادی، شاخصهای حیاتی در سنجش معیشت پایدار میباشند. برخی دیگر از محققان معتقدند که رشد جمعیت، یک مشکل زیستمحیطی اولیه است که بر سیستمهای اکولوژیکی، بیولوژیکی و غیر زنده تأثیر میگذارد و میتواند یک شاخص بحرانی برای تولید غذا و معیشت پایدار باشد . - Pimental, 1996 - همچنین، برخی بیان داشتهاند که فقر روستایی با کمبود زمین و معیشت ارتباط قوی دارد که باعث ناتوانی روستاییان در انتخاب گزیدارهای شغلی غیر کشاورزی در طی فصول غیرزراعی میشود . - Ellis & Mdoe, 2003 -
احمد و همکاران - Ahmed et al ., 2010 - از رهیافت معیشت پایدار برای صیادان میگو در بنگلادش استفاده کردند و نتیجه گرفتند که صیادان با محدودیتها و موانع معیشتی بسیاری از قبیل داراییهای معیشتی مواجه هستند. یافتههای تحقیق Bandry & Grant - 2007 - آشکار کرد که تولید کشاورزی به تنهایی نمیتواند معیشت پایدار روستاییان را تأمین کند. ایشان نتیجه گرفتند که کشاورزان نپال با تولیدمحصولات و نیروی کار اجارهای معیشت پایدار نسبی دارند . همچنین بیان داشتند که ناکافی بودن زمین کشاورزی، کمبود نیروی انسانی کار درون خانواده و فقدان دسترسی به خدمات کشاورزی از عوامل ابتدایی آغاز ناامنی معیشت هستند.
سرمایه طبیعی شامل: منابع طبیعی - زمین، آب و غیره - هستند که روستاییان از آنها برای معیشت خود استفاده میکنند. سرمایه مالی همان منابع اقتصادی و مالی است که افراد برای تأمین معیشت خود از آن استفاده میکنند و شامل درآمد، پسانداز و غیره میباشد . یکی دیگر از سرمایههای که روستاییان از آن برای معیشت خود استفاده میکنند، سرمایه فیزیکی است و شامل حمل و نقل، مسکن، جاده، امکانات بهداشتی و غیره میباشد. نتایج تحقیقات احمد و همکاران - Ahmed et al ., 2010 - نشان داده است که بین داراییها و درآمد خانوارهای روستایی تفاوت معنیداری وجود دارد. به طور اخص، نتایج آنها مشخص کرده است که بین درآمد و تجربه کاری، تحصیلات، اندازه خانوار و سن افراد همبستگی مثبت و معنیداری وجود دارد.
سرمایه اجتماعی در شکل شبکههای ارتباطی، هنجارهای فرهنگی و دیگر ویژگیهای اجتماعی، کمک بسیار زیادی به تبادل تجربه، دانش و همکاری میان خانوادههای روستایی میکند. ساختها و فرآیندهای تحولزا شامل نهادها، سازمانها، سیاستها و وضع قوانین هستند که معیشت را شکل میدهند. نهادها و سیاستهای فرآیندهای تحولزا تأثیر عمیقی بر دسترسی به داراییها دارند - . - Parmawati et al., 2012 درک فرآیندهای نهادی باعث شناسایی موانع و فرصتهای معیشت پایدار میشود. فقدان یک ساختار و فرآند مناسب میتواند مانع اصلی برای توسعه و پیشرفت معیشت روستاییان باشد. نتایج درآمدی بروندادهای استراتژیهای معیشتی هستند.
نظیر: درآمد بیشتر، بهبود امنیت غذایی و کاهش آسیبپذیری . - Kassa & Eshetu, 2014 - تجزیه و تحلیل استراتژیهای معیشتی به سمت تمرکز بر روی منابع درآمدی گرایش پیدا میکند. برونداد معیشت پایدار میتواند به عنوان کاهش فقر استدلال شود و برای کمک به از بین بردن فقر به دسترسی عادلانه به منابع بستگی دارد.حسنشاهی و همکاران - 2008 - به تجزیه و تحلیل داراییهای مدیریت منابع طبیعی در تعاونیهای تولید کشاورزی استان فارس پرداختند. نتایج آنها نشان داد سرمایه اجتماعی از بالاترین نمره برخوردار بود و بقیه سرمایهها به ترتیب انسانی، طبیعی، مالی و فیزیکی در ردههای بعدی قرار گرفتند. Fang & HaiYang - 2012 - در تحقیقی دیگر به ارتباط بین داراییهای معیشتی و استراتژیهای معیشتی خانوارهای روستایی کشور چین پرداختند.
نتایج آنها نشان داد که سرمایه فیزیکی بیشترین مقدار را دارا بود و سرمایههای انسانی و اجتماعی در رتبه-های بعدی قرار داشتند. نوروزی و حیاتی - 1394 - در پژوهش خود پنج سازه اجتماعی، انسانی، اقتصادی، فیزیکی و زیستمحیطی را بر معیشت پایدار کشاورزان مؤثر دانستهاند. صادقزاده و همکاران - 1393 - نیز با استفاده از رویکرد معیشت پایدار به بررسی پنج سرمایه فیزیکی، انسانی، اجتماعی، مالی و طبیعی شالیکاران پرداختند. آنها بیان داشتند که این پنج سرمایه از وضعیت خوبی در بین شالیکاران برخوردار نبودند. نتایج پژوهش شهرکی و شریفزاده - 1394 - نیز نشان داد که آبزیپروری موجب پایداری بیشتر داراییهای اجتماعی، انسانی و مادی معیشتی و در نتیجه بهبود وضعیت پایداری معیشت کشاورزان میشود. با توجه به بیان مطالب ارایه شده، این پژوهش با هدف تبیین مؤلفههای معیشت پایدار در شرایط خشکسالی در بین اعضای تعاونی روستایی امیرکبیر شهرستان شیراز انجام گردید.
روششناسی
پژوهش مورد نظر به صورت پیمایش انجام گردید. جامعه آماری مورد پژوهش، تمامی اعضای تعاونی امیرکبیر 1300 - نفر - بودند. در پژوهش حاضر از روش نمونهگیری تصادفی، استفاده گردید. حجم نمونه آماری بر اساس جدول کرجسی و مورگان - Krejcie & Morgan, - 1970، 297 نفر برآورد شد. برای جمعآوری دادهها از ابزار پرسشنامه استفاده گردید. برای سنجش متغیرهای تحقیق از طیف پنج گزینه-ای لیکرت - خیلی کم1 = تا خیلی زیاد - 5 = استفاده گردید. روایی صوری ابزار تحقیق توسط پانلی از متخصصین مورد تأیید قرار گرفت. برای تأیید پایایی پرسشنامه یک مطالعه راهنما و تکمیل 30 پرسشنامه از افراد خارج از جامعه آماری و تعیین آلفا کرونباخ صورت پذیرفت. ضریب آلفای کرونباخ بدست آمده، 0/78 بود که نشانگر پایایی قابل قبول متغیرهای پژوهش میباشد. پس از جمعآوری پرسشنامهها، داده-های بهدست آمده، با استفاده از نرمافزار آماری SPSS22 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
