بخشی از مقاله
چکیده:
با توجه به اهمیت و نقش مهاجرت نخبگان در جامعه و آسیب ها و صدمه هایی که این پدیده بر فرهنگ کشور وارد میکند این مقاله علاوه بر شناسایی مهاجرت مثبت و مهاجرت منفی، علل و عوامل مهاجرت نخبگان را بررسی میکند. مهاجرت نخبگان بر اساس علل و عوامل گوناگون فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... صورت میگیرد و به تنهایی یک عامل موجب مهاجرت نمیگردد. اما بیشترین علتی که نخبگان را وادار به مهاجرت میکند، عدم احساس تأثیر گذاری در جامعه است. به تعبیر رهبر معظم انقلاب، احساس مفید بودن آن چیزی است که جوان نخبه را به ادامه راه تشویق میکند. در ادامه پیشنهادات اجرایی به منظور کاهش خروج از کشور نخبگان با هدف مهاجرت بررسی شده است.
-1 مقدمه
این که کشور ایران در عصر حاضر پنجمین کشور در عرصه تربیت مهندس است، مسئلهای است که نقاط قوت و ضعف مختص به خود را دارد . رشتههای فنی و مهندسی در چند دهه اخیر به وفور در دانشگاههای ایران تدریس شده و علاقمندان زیادی نیز به این رشتهها گرایش پیدا کردهاند، لکن این که این علاقه از ذات خود فرد و با توجه به مهارتها و استعدادهایش در وی شکل گرفته است یا بر اثر القای فضای جامعه به موفقیت فارغ التحصیلان رشته-های فنی و مهندسی بوده است، جای بحث دارد. اساسا فرهنگ یک جامعه تأثیر بسیار زیادی در انتخاب رشته فرد پس از دوران دبیرستان دارد. طبیعتا فارغ التحصیلان رشته های علوم تجربی در اثر تبلیغات و فضای ملتهب جامعه، رشتههای داروسازی و دندانپزشکی و پزشکی را آرمان شهر خود دانسته و فارغ التحصیلان علوم انسانی، رشته حقوق و فارغ التحصیلان ریاضی، رشتههای مهندسی برق و مکانیک و عمران و معماری و.... در صورتی که با وجود چنین فضایی در جامعه و اصرار پدر و مادر دانش آموز به انتخاب رشتههای به اصطلاح برتر؛ در صورت به حد نصاب رسیدن رتبه وی، وضع کنونی جامعه را شاهد هستیم. خی ل عظیمی از فارغ التحصیلان که با رشتههای برتر دانشگاهی آماده ورود به بازار کار و تأثیر گذاری در جامعه هستند. اینجاست که بحث مفید بودن و کارآمدی مطرح میشود و احساسات، عوامل تصمیم ساز میشوند. اینجاست که بحث مهاجرت و خروج از کشور به عنوان یکی از گزینههای قوی این گونه افراد مورد بررسی قرار گرفته و اکثرا نیز تنها راه حل آنان تلقی میگردد. مهاجرت نخبگان یکی از چالش هایی است که جامعه ما از قدیم تاکنون و به ویژه در چند دهه اخیر با آن روبرو شده است و از آن همواره به عنوان یکی از مسائل آسیب زا در جامعه یاد میشود. آمارها نشان میدهد که سالانه 150 تا 180 هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از کشور اقدام می کنند و بر اساس آمار صندوق بین المللی پول در بین قاره های جهان آسیا بیشترین نرخ مهاجرت افراد دارای تحصیلات عالی و در بین کشورهای آسیایی نیز ایران بیشترین درصد مهاجرت افراد با تحصیلات عالیه را دارد - جهانشاهی، - 1383 مسئله اصلی و شرط لازم مهاجرت، شکل گیری و ایجاد انگیزه کافی است. اگر انگیزه ها و گرایش های لازم در خصوص مهاجرت شکل نگیرند پدیده مهاجرت نقش نمی بندد حتی اگر راهی برای رفتن و شرایطی برای کوچ فراهم گردد. به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب، »باید برای جوان نخبه، میدان کار به وجود بیاید؛ احساس کند مفید است؛ احساس مفید بودن بکند. این آن چیزی است که او را تشویق میکند به ادامهی راه؛ همچنانکه تشویق میکند به ماندن در خانهی خود و در کشور خود و کار کردن برای کشور خود
-2 مهاجرت نخبگان
مهاجرت نخبگان عبارت است از روند عزیمت افراد متخصص و آموزش دیده از یک کشور یا بخش اقتصادی به کشور یا بخش دیگر هک غالباً به منظور حقوق و مزایای بهتر یا شرایط بهتر زندگی صورت میگیرد. بر خلاف دیدگاه های رایج و عمومی در جامعه، مهاجرت نخبگان با فرار مغز ها یکسان نیست . چرا که در مهاجرت نخبگان، فرد نخبه برای ادامه تحصیل و کسب دانش و تکنولوژی برتر دنیا اقدام به مهاجرت می نماید که پس از فراغت از تحصیل یا به وطن خویش باز میگردد و یا باز نمی گردد . مهاجرت مثبت اصطلاحی است که به کسب دانش و تکنولوژی و تجربه در کشور مقصد و برگشت به کشور مبدا اطلاق میشود. به عبارت دیگر اگر فرد نخبه پس از اتمام دوره تحصیل به وطن خویش باز نگردد و علم و تجربه خود را در عرصه پیشرفت کشور خود به کار نگیرد فرار مغز ها یا مهاجرت منفی تلقی می شود. مصاحبه ای که با دکتر رضا روستا آزاد، رئیس دانشگاه صنعتی شریف انجام گرفته است نشان میدهد که ایشان نیز به مرزبندی میان مهاجرت نخبگان و فرار مغزها قائل هستند. " حضور دانشجویان در دانشگاههای مطرح جهان که شاید هم بیشتر آنها از دانشگاه صنعتی شریف باشند به معنای مهاجرت نیست و در صورتی که دانشجویان دکتری پس از فارغ التحصیلی به عنوان عضو هیات علمی دانشگاهی مثل استنفورد مشغول به فعالیت شود میتوان آن را خروج نخبگان اطلاق کرد
-3 پیشینه و تاریخچه مهاجرت نخبگان در ایران
در تاملی دیرینه شناختی، گرچه نمی توان آغازی را برای این پدیده به ثبت رساند، اما می توان گفت که این پدیده تقریبا از دهه 40 در ایران ظهور و بروز گسترده یافته است. در دهه اول انقلاب، کاهش محسوسی در روند مهاجرت نخبگان ایجاد شد و در سال های اخیر، دوباره بارور و شکوفا شده و باعث موج جدیدی در این حیطه شده است. بنابراین از این منظر می توان سه دوره مشخص در فرآیند این پدیده در ایران را مشخص کرد:
دوره اول- از دهه 40 تا پیروزی انقلاب: در این دوره به چند علت؛ از جمله گشودگی فرهنگی در مقابل غرب، مدرنیزاسیون کاذب و سیاست های اقتصادی، روحیه اشراف گری وابستگان به دربار، رشد فزاینده درآمدهای نفتی و... شاهد تشدید محسوس مهاجرت نخبگان به کشورهای غربی هستیم.
دوره دوم - از پیروزی انقلاب تا پایان جنگ تحمیلی: در این دوران به علت حاکم شدن شرایط انقلابی، دینی بر جامعه شاهد مهاجرت طیف وسیعی از ایرانیان، به ویژه ایرانیان ناراضی هستیم.
دوره سوم - دوره جدید مهاجرت که از سال 67 آغاز و از سال 77 شتاب بیشتری گرفته و پس از حادثه کوی دانشگاه به نقطه اوج خود رسیده است - جعفری معطر، . - 1387
-4 مبانی نظری مهاجرت نخبگان
در هر مهاجرتی، یک مبدا، یک مقصد و مجموعه ای از عوامل بازدارنده به چشم می خورد. در میان این موانع بازدارنده، مسافت حرکت به عنوان یک مانع همیشگی مورد توجه قرار میگیرد - لی اورت، - 1986 البته عوامل دیگری نیز مانند ویژگی های شخصیتی و عوامل رانشی و کششی نیز در این میان نقش دارند. مهاجرت برون مرزی، نوعی تغییر محل اقامت، ضمن عبور از مرزهای سیاسی برای مدتی بیش از یک سال به شمار میآید. این تعریف که تعریفی کاربردی و عملیاتی است، رفت و آمد روزانه کارگران مرزی و افراد محلی را به آن طرف مرزها استثناء می کند - ساروخانی، . - 1991 عواملی نظیر سواد، ارتباطات، مهاجرت های داخلی، بالا رفتن میزان انتظارات و... در بروز مهاجرت های بین المللی تأثیر فراوان دارند - شیخی، . - 1996 اما مهاجرت نخبگان یا فرار مغزها، علاوه بر اشاره به مهاجرت نیروهای نخبه و متخصصان، تداعی گر نوعی اجبار در مهاجرت این گروه نیز هست - ذاکر صالحی، . - 2001
-5 نظریه های مهاجرت نخبگان
رویکردهای نظری که برای توضیح و تبیین پدیده مهاجرت نخبگان ارایه شدهاند، بیشتر به تبیین علل و عوامل بروز این پدیده پرداختهاند. برخی از این آرا و نظریهها پیرامون اصل پدیده مهاجرت عرضه شدهاند و نمیتوانند در تمامی شرایط، مسأله مهاجرت نخبگان را توضیح دهند. این نظریهها در نهایت قادرند در ترکیب احتمالی با یکدیگر برای تبیین مسأله مهاجرت نخبگان به کار آیند. بدیهی است به فراخور حال و با توجه به موقعیتهای مکانی و زمانی خاص میتوان از این ایدهها و تلاشهای نظری در پژوهشهای تجربی بهره گرفت.
-1-5 نظریه اجتماعات پژوهشی
این نظریه بیان میکند که دانش در یک فرآیند گروهی با شکلگیری مناسبات منحصر به فرد، خلق و تولید می شود. این مناسبات از آنجا که در پیوند با مجموعههای انسانی و فناوری خاص متولد میشود، موجب میگردد »اجتماعات پژوهشی« قابل مشابه سازی نباشند. از این رو پژوهشگران در صورت فقدان شکل گیری این مناسبات به سمت فضاها و مجامع علمی بیرون کشانده میشوند تا هویت خود را حفظ کرده و استمرار بخشند - ذاکر صالحی، . - 1383
-2-5 نظریه جهانی شدن
این نظریه بیان می کند که »حرکت « خصیصه جوامع انسانی است. روند جهانی شدن مشتمل بر به حرکت در آمدن آزاد سرمایه، اطلاعات، کالا و نیروی کار و تحول در ساز و کار این حرکت هاست. در عصر جهانی شدن، با فشرده شدن زمان و مکان، متخصصان در هر نقطه از عالم میتوانند مرزهای سیاسی و جغرافیایی را پشت سر گذاشته، با ورود به شبکهها، به استخدام شرکتهای بین المللی درآمده، در تولید علم جهانی شریک شوند و تخصص خود را در اختیار طرحهای مختلف قرار دهند. از آثار این پدیده، کم رنگ شدن احساس ملیت و شکل گیری »شهروندی جهانی« است. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و تشدید روند جهانی شدن هم در بعد اقتصادی و هم فرهنگی
