بخشی از مقاله
چکیده
مهمترین و اساسی ترین عامل تولید در کشاورزی، آب می باشد. از آنجایی که کشور ما در منطقه کم باران و خشک قرار گرفته و استان خوزستان نیز در منطقه حاد این شرایط قرار دارد و خصوصا منطقه هندیجان از نظر آب و خاک دارای محدودیت هایی به مراتب شدید تر از سایر نقاط استان می باشد بنابراین روشهای آبیاری نوین با رویکرد مشارکت همه جانبه بهره برداران می بایست مد نظر قرار گیرد این در حالی است که از نظر اراضی مستعد کشاورزی محدودیت در سطح استان وجود ندارد لذا توجه به توسعه شبکه های مدرن آبیاری بیش از پیش مورد اهمیت قرار گرفته است. با توجه به محدودیت دولت در تآمین منابع مالی جهت احداث شبکه های مدرن آبیاری و زهکشی بنابراین راه حل توسعه شبکه های مدرن آبیاری و زهکشی در کشور را باید از طریق مشارکت سازمانهای تامین مالی نظیر بانکها و همچنین مشارکت سرمایه گذاران خصوصی و بهره برداران طرحها جستجو کرد.
بدین منظور برای جلوگیری از اتلاف منابع آب و حداکثر کارایی و بهره وری، سازمان آب و برق خوزستان جلب مشارکت کشاورزان محدوده پروژه آبیاری و زهکشی ناحیه عمرانی R2 هندیجان را به وسعت خالص 8253 هکتار را در دستور کار قرار داده و می توان احداث پروژه در منطقه را سر آغاز حرکت نو جهت رشد و شکوفایی منطقه قلمداد نمود بگونه ای که وضعیت فعلی اراضی با وضعیت اراضی قبل از اجرای پروژه قابل مقایسه نمی باشد.اجرای پروژه آبیاری و زهکشیR2 هندیجان در بهبود وضعیت شوری اراضی و برداشت محصول، افزایش ارزش افزوده اراضی و هم از نظر اشتغالزایی در منطقه اثرات بسیار چشمگیری داشته است و در کنار مشاغل محدود کنونی در این شهرستان، توسعه پایدار و رونق بخش کشاورزی را در پی خواهد داشت و چشم انداز روشنی را برای آینده این منطقه ترسیم خواهد نمود.
واژگان کلیدی: مشارکت، شبکه، توسعه پایدار، بهره برداری، رونق کشاورزی
-1 مقدمه
مشارکت مردمی بعنوان بهترین و موثرترین شیوه جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار در طرح های منابع آب می باید بکار گرفته شود. کشاورزان اصلی ترین عامل در مدیریت مصرف آب و تولید فرآورده های کشاورزی جهت دستیابی به توسعه محسوب می شوند و هر فرآیند و اقدامی که درشبکه های آبیاری وزهکشی بدون توجه به تأثیر ونقش کشاورزی انجام می شود، بازدهی کافی ومطلوب نخواهد داشت - . - World bank,2006به منظور اجرای اثربخش مدیریت حوزه های آبخیز، به یک ترکیب مناسب مشارکت های مردمی، اعتبارات مالی، نیروی انسانی، فرهنگ و منابع سازمانی نیاز دارد - . - Hernandes , 1995
با مشارکت مردم در مدیریت منابع آب موجب توانمندسازی کشاورزان، امکان مدیریت مطلوب محلی شده و کشاورز خود را شریک در طرح دانسته و مدیریت می کند. - Duram and Brown ,1999 - احداث شبکه های مدرن آبیاری و زهکشی در راستای اهداف وزارت نیرو، دولت را با هزینه های بسیار بالایی روبرو خواهد ساخت. استفاده از سیستم مالی مشارکت در طرح های توسعه منابع آب راهکاری بسیار مفید جهت جلوگیری از فشار بار مالی به دولت خواهد بود. پروژه مشارکتی همه مراحل ساخت، راهاندازی، بهره برداری، نگهداری و تعمیرات پروژه را شامل می شود.
غالبا در پروژه های ملی، مشارکت مردم در طرحریزی و تصمیم به اجرای پروژه مورد توجه قرار نمی گیرد به عبارتی بیش از هر چیز باید مشارکت و همکاری مردم محلی را بر مبنای محاسبه عاقلانه آن ها توضیح داد. اگر پروژه بر اساس جلب رضایت مردم منطقه برنامه ریزی شود و در کوتاه مدت منافع قابل ملاحظه ای برای کلیه اقشار اجتماعی در بر داشته باشد و در دراز مدت نیز چشم اندازی از منافع پایدار برای مردم محلی فراهم سازد، می تواند عاملی برای جذب مشارکت محلی باشد و در آن صورت می توان مشارکت را مکمل حیاتی اقدامات اقتصادی کلان دانست.پروژه R2 هندیجان به وسعت خالص 8253 هکتار یکی از طرحهای مصوب ماده 106 قانون برنامه سوم توسعه می باشد این طرح واقع در پلاک ثبتی 6718 معروف به هور هندیجان میباشد که در اختیار مدیریت امور اراضی استان خوزستان بوده و می بایست در اختیار متقاضیان طرح قرار گرفته و واگذار گردند.
با توجه به وضعیت عمومی منطقه از نظر سیلابهای فصلی که همه ساله خسارتهای سنگینی به مردم وارد می نمود، سازمان آب و برق خوزستان برآن شد تا با اجرای طرح آبیاری و زهکشی، احداث سد و سیلاب بر ضمن نگهداری از آب وآبیاری اراضی 52000 هکتاری منطقه هندیجان از سیلابهای فصلی و طغیان رودخانه که خسارتهای سنگینی به مردم وارد می نمود جلوگیری نماید.اجرای این طرح را می توان جزء افتخارات سازمان آب و برق خوزستان نامید بگونه ای که احداث طرح آبیاری و زهکشی هندیجان از R1 - تا R6 و L1 تا L4 - جزء بزرگترین طرحهای آبیاری و زهکشی در نوع خود در کشور می باشد.
پروژه هندیجان که با وسعت 52000 هکتار فاز اول آن با 6000 هکتار و فاز دوم با 8253 هکتاراراضی خالص اجرا شده است و پیش بینی می شود که در سالهای آتی بیش از 16000 هکتار دیگر آن نیز به اجرا رود.در منطقه هندیجان به دلیل نبود کارخانجات صنعتی ، عمده شغل مردم منطقه کشاورزی می باشد که به دلیل نبود زهکشی ، اراضی منطقه دارای شوری بالایی بوده بگونه ای که این امر برداشت محصول را در این منطقه به 2 تن گندم در هکتار کاهش داده بود و در ادامه این روند سیر نزولی برداشت این میزان را کمتر و کمتر می نمود و ماحصل این کاهش تولید ، سیر مهاجرت کشاورزان از روستا به شهر و ایجاد شغلهای کاذب و از بین رفتن تدریجی اراضی کشاورزی و تبدیل آنها به زمینهای بایر می گردید.
مهاجرت این افراد به شهر باعث شد که طبق آمار موجود در فرمانداری شهرستان میزان بیکاری در این منطقه بیش از%17/5 باشد.پس می توان احداث پروژه در منطقه را سر آغاز حرکت نو جهت رشد و شکوفایی منطقه و دست یابی به اهداف توسعه پایدار قلمداد نمود بگونه ای که وضعیت فعلی اراضی با وضعیت اراضی قبل از اجرای پروژه قابل مقایسه نمی باشد این امر هم در وضعیت شوری اراضی و هم از لحاظ برداشت محصول قابل بررسی است و از نظر قیمت اراضی و ارزش افزوده پس از اجرای پروژه با قبل از آن قابل مقایسه نمی باشد .
-2 اهمیت نقش مشارکت بهره برداران در اجرای پروژه ها
مشارکت فرآیندی است که افراد ذینفع روی آن تأثیر می گذارند وکنترل روی فعالیتهای توسعه ، تصمیم گیری ها ومنابع تأثیرگذار بین آنها تقسیم می شود - Leeuwis,1995 - همچنین مشارکت یعنی تشریک مساعی و نیز سهیم شدن عده ای در امری برای حصول هدف نهایی - رفیع پور،. - 1370 رابرت مید - 1882 - نیز مشارکت را هرکنش متقابل اجتماعی که درآن افرادیا گروهها کار و فعالیت خود را به صورت کم و بیش سازمان یافته و با کمک متقابل به هم می آمیزند تا هدفی مشترک تحقق یابد را بیان می نماید.مشارکت به عنوان یک وسیله مناسب جهت تشویق و ترغیب مردم مخصوصأروستاییان درجهت توسعه وآبادانی مناطق زندگی شان است وباعث می شودکه روستاییان با شوق و اشتیاق بیشتری دربه ثمر رساندن پروژه ها و طرح ها کوشش نمایند و با حس مالکیت طرحها در استفاده و نگهداری صحیح از آنها کوشا باشند.
در منطقه هندیجان هدف از اجرای طرح، استفاده بهینه از پتانسیلهای موجود از طریق شبکه های آبیاری و زهکشی بمنظور افزایش سطح زیر کشت در منطقه به دو صورت بهبود و توسعه کشاورزی در محل اجرای طرح و از سوی دیگر حفاظت از اراضی واقع در محدوده طرح و همچنین حفظ مناطق شهری و روستایی واقع در حاشیه رودخانه زهره به جهت حراست از خطرات سیل و طغیان رودخانه محقق گردید. لذا بمنظور اجرای شبکه آبیاری و زهکشی هندیجان با استفاده از سازوکار قانونی برنامه سوم توسعه از طریق استفاده از ماده 106 این برنامه با روش تلفیق تسهیلات بانکی و اعتبارات سهم وزارت نیرو ، منجر به تسریع در اجرای پروژه و ایجاد روحیه مشارکت طلبی در زارعین گردید.
این طرح را می توان یکی از طرحهای موفق در کشور دانست که به لحاظ بهبود وضعیت کشاورزی و رونق این بخش و حفاظت اراضی و مناطق مسکونی طرح از خطر سیل و همچنین از بعد تغییر دیدگاه زارعین از استفاده صرف آنان از اعتبارات دولتی و عدم سرمایه گذاری شخصی در طرحهایی که منافع آن مستقیم به خود آنان باز می گردد به یک دیدگاه مشارکتی و ایجاد روحیه مشارکت مدار در آنان در زمان احداث شبکه و تقویت این روحیه با واگذاری مدیریت بهره برداری از شبکه به خود آنان در زمان بهره برداری طرح که این موارد هر کدام به نوبه خود مهم و حائز اهمیت هستند.
مشارکت بخش غیر دولتی بویژه گروه های ذینفع در طرح موجبات تجدید نظر در طرحها به سمت اقتصادی تر شدن، استفاده از امکانات فنی و نیروی انسانی مازاد منطقه در اجرای طرح ، جلوگیری از گسترش دستگاه های دولتی و بهبود شرایط بهره برداری و نگهداری از تاسیسات فراهم خواهد شد. همچنین پیشگیری از افزایش هزینه ها ی اجرایی، بازگشت سرمایه گذاری، انجام به موقع عملیات اجرایی، تسریع در بهره برداری و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد روستائیان از دیگر پیامدهای مشارکت بهره برداران در اجرای پروژه می باشد.
در ادبیات اخیر موجود در نظام برنامهریزی توسعه روستایی کشور، توسعه پایدار روستایی را تحولات مستمر و همه جانبهای که در چهارچوب آن ظرفیتها و توانائیهای اجتماعات روستایی در جهت رفع نیازهای اساسی - مادی و معنوی - و مشارکت مؤثر در فرایندهای شکل دهنده نظام سکونت محلی - اکولوژی ، اجتماعی ، اقتصادی و نهادی - رشد و تعالی یابد می دانند. - دفتر برنامه ریزی توسعه روستایی، . - 1382 در نگرشهای نوین توسعه که برتوانمند سازی جامعه روستایی و مقولههای مشارکت و توسعه منابع انسانی تأکید می شود، توسعه روستایی را می توان فرآیندی همه جانبه از تحولات رو به تکامل ساختارهای شکل دهنده زندگی روستایی نامید که منجر به ارتقاء سطح زندگی روستائیان با عنایت به مقوله پایداری میگردد.
از طرف دیگر منافع کشاورزان از مشارکت در پروژه را می توان بهره برداری اقتصادی از فعالیتهای مختلف کشاورزی ناشی از توسعه و یا بهبود روش آبیاری، بالا رفتن راندمان تولید ناشی از بهبود مدیریتی ، بالابردن سطح توانمندی علمی بهره برداران از طریق شرکت در دوره های آموزشی مربوطه، حضور در تصمیم گیری ها و مدیریت در بهره برداری و نگهداری شبکه، بهره برداری از پروژه و توانمند سازی شرکتها و افزایش درآمد شرکت های تعاونی تشکیل یافته عنوان نمود. بنابراین موضوع مشارکت ازموضوع های پراهمیت درتوسعه وتحول جوامع روستایی است که بیان ضرورت ها،سیاست هاوروش های
