بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش پیمایشی، تحلیل بازدارندههای مشارکت بهرهبرداران روستایی در حفاظت از منابع طبیعی شهرستان ایلام بود.
جامعه آماری این تحقیق را بهرهبرداران روستایی منابع طبیعی تجدید شونده شهرستان ایلام - N=1782 - تشکیل دادند که با استفاده از فرمول کوکران 316 نفر از آنان به عنوان نمونه و با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای تصادفی، گزینش شدند. روایی پرسشنامه توسط گروهی از متخصصصان ترویج و آموزش کشاورزی و اعضای هئیت علمی دانشگاه بررسی و تأمین شد و برای تعیین میزان پایایی بخش های مختلف، از ضریب آلفای کرونباخ - =0/75 - استفاده شد.
به منظور دستیابی به هدف های تحقیق از آمار توصیفی و استنباطی بهره گرفته شد. یافتههای پژوهش نشان دادند که بین متغیرهای سن، سابقه اشتغال، مقدار زمین تحت مالکیت، مساحت اراضی دیم و آبی، درآمد بهرهبرداران از دامداری، بازدارندههای اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی- معیشتی، سازمانی و کاستی های آموزشی- ترویجی با مشارکت بهرهبرداران در حفاظت از منابع طبیعی رابطه معنی دار وجود دارد.
همچنین، بر پایه مدل رگرسیون لجستیک، بازدارندههای فرهنگی- اجتماعی، اقتصادی- معیشتی، کاستیهای آموزشی- ترویجی و سازمانی و از بین ویژگی- های فردی، سن بر متغیر مشارکت بهرهبرداران روستایی تأثیرگذار می باشد.
مقدمه
تخریب منابع طبیعی در کشورهای در حال توسعه یک مشکل مهم در رسیدن به توسعه پایدار به شمار میرود به نحوی که نرخ جنگل زدایی طبق آمارهای جهانی به مرز هشدار یعنی 13 میلیون هکتار در سال رسیده است . - FAO, 2007 - بررسی های جهانی نشان می دهد که 1/2 میلیارد هکتار از سرزمین ها در نیم قرن گذشته به شدت تخریب شده اند. به طوری که قطع درختان جنگلی در تخریب 30 درصد، چرای بی رویه 35 درصد، فعالیتهای نادرست کشاورزی 34 درصد و فعالیتهای صنعتی در 1 درصد از آن مؤثر بودهاند.
کشور ایران نیز که در زمره ی نواحی خشک دنیا طبقه بندی می شود، در حال حاضر، 35 درصد از خاک آن را مناطق کویری - فراخشک - و 30 درصد را مناطق بیابانی - خشک - تشکیل می دهد . بنابراین، درحدود 65 درصد از مساحت کشور در زمره ی مناطق کویری و بیابانی و در قلمرو سرزمین های خشک قرار می گیرد. روند رو به افزایش فرسایش سالانه خاک کشور از مرز 1/5 میلیارد تن یعنی معادل نابودی 400 هزار هکتار زمین های حاصلخیز در سال تجاوز کرده و پیش بینی می شود که در 20 سال آینده مقدار این فرسایش از مرز 4/5 میلیارد تن در سال تجاوز کند
مساحت جنگل های زاگرس به طول 1600 کیلومتر از رشته کوه های زاگرس از شمال غربی کشور تا جنوب شرقی در استانهای آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و فارس را شامل میشود، معادل 5561550 هکتار برآورد می شود . حجم خانوارهای استفاده کننده از هیزم در جنگل برای تأمین سوخت در روستاها و نقاط عشایری محدوده های جنگلی زاگرس، حداقل 400 هزار خانوار برآورد و متوسط مصرف هر خانوار در طول سال، 25 مترمکعب برآورد گردیده است
استان ایلام 11 درصد جنگل های حوزه زاگرس، 4 درصد جنگل های ایران، 4/97 درصد کل مراتع رویش زاگرس و 8 درصد کل سطح مراتع ایران را به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر، 87/38 درصد کل سطح این استان منابع طبیعی است. سطح جنگل های استان ایلام برابر 641667 هکتار با گونه غالب درخت بلوط و سطح مراتع استان برابر با 1146280 هکتار می باشد
یکی از راه کارهای حل مشکلات منابع طبیعی و زیست محیطی در کشور ما، مشارکت بهرهبرداران از منابع طبیعی در فعالیت های حفظ، اصلاح، احیاء، توسعه و بهره برداری از آن است و از راه های جلب مشارکت بهرهبرداران از منابع طبیعی می توان به تشکل ها و سازمان های غیردولتی محلی اشاره کرد که این تشکل ها باید به دنبال توانمندسازی کلیه افرادی باشند که ارتباط نزدیکی با منابع طبیعی دارند
مشارکت و همکاری مردم ایران زمین در حفاظت از منابع طبیعی قدمت طولانی دارد. طی قرن های متمادی عرصه های وسیع منابع طبیعی توسط مالکان و بهرهبرداران عرفی حفاظت شده است، ولی به علت تغییر نظامهای سنتی، تأکید بیش از حد بر مدیریت دولتی، عدم جایگزینی نظام مطلوب مشارکتی، افزایش جمعیت، فقر و نبود آگاهی های لازم، به تدریج عرصه های منابع طبیعی به کاربری های زراعی و باغی تغییر یافته و آثار سوء آن به صورت سیل، خشکسالی، تغییرات آب و هوایی، کاهش تنوع زیستی، فرسایش خاک و آسیب های دیگر خود را نمایان ساخته است
در حال حاضر، تخریب منابع طبیعی تجدید شونده به صورت مشکلی جهانی در آمده و گروه های بسیاری در پی بررسی ابعاد و پیامدهای آن هستند این تخریب در ایران و به ویژه استان ایلام نیز روندی رو به رشد دارد با توجه به روند کنونی تخریب و مشکلاتی که در این زمینه متوجه نسل حاضر و آیندگان شده است، سرعت تخریب با اقداماتی که در زمینه حفظ، احیاء و توسعه منابع طبیعی انجام میشود، قابل مقایسه نیست . در جهت غلبه بر این مشکلات نقش دولت به عنوان برنامه ریز و حامی طرحهای منابع طبیعی روشن و مهم می باشد اما مشخص است که اجرای این گونه طرح ها به مشارکت مردم نیاز دارد.
در شهرستان ایلام به دلیل هنجارهای فرهنگی و قومی زمینه های مشارکت مردم بیشتر معطوف به مشارکت در زراعت، صنایع دستی، پرورش دام، مراسم عروسی و مرگ و میر می باشد و اقبال چندانی نسبت به مشارکت مردم در عرصه های منابع طبیعی به چشم نمی خورد و نتیجه آن را میتوان در تخریب این منابع مشاهده نمود. پیش از هرگونه برنامه ریزی و اقدام برای جلوگیری از تخریب روز افزون عرصه های منابع طبیعی، شناخت دقیق و همه جانبه عوامل تخریب و سهم هر یک در تخریب جنگل ها ضروری است.
به طور کلی، مهمترین عوامل موثر در کاهش کمی و کیفی جنگل ها و مراتع در غرب کشور، رشد جمعیت، فقر عمومی، تأمین مصالح ساختمانی در مناطق روستایی، تأمین سوخت، توسعه اراضی کشاورزی، چرای دام، فراوانی تعداد دام، سرشاخه زنی درختان، سقزگیری، ذغال گیری، جنگ، جاده سازی، معادن، آتش سوزی های عمدی و غیرعمدی، کشاورزی غیراصولی، گسترش فعالیتهای صنعتی هستند که می توان به این موارد، حوادث طبیعی همچون سیل، خشکسالی، زلزله، صاعقه، باران های اسیدی و ریزگردها را نیز اضافه کرد. عوامل مدیریتی و حقوقی همچون تغییرات پیاپی در سازمان ها و تشکیلات اداره کننده جنگل، تعویض پیاپی مدیران و عدم آشنایی برخی از آنان در زمینه علم جنگلبانی، فقدان برنامه ریزی جامع و سیاست درازمدت متناسب با شرایط محلی، فقدان هماهنگی بین سازمانها و تشکیلات مسئول در امور مربوط به جنگل، فقدان قوانین جامع نگر، مبهم و نامشخص بودن تعریف جنگل در قوانین و نامشخص بودن مرز آن نیز می تواند در امر تخریب این مواهب خدادادی موثر باشد
در تحقیقی که توسط محمدی - 1383 - با عنوان عوامل مؤثر بر مشارکت روستائیان در طرح های آبخیزداری به انجام رسیده است، عوامل انگیزش، آگاهی اجتماعی، وابستگی به دولت، اعتماد به مجریان طرح، پایگاه اجتماعی، اختلافات قومی، انسجام جمعی به عنوان متغیرهای مستقل و مشارکت روستائیان به عنوان متغیر وابسته بررسی شدند و رابطه مثبت و معنی دار بین متغیرهای انگیزش، اعتمادبه مجریان طرح، وابستگی به دولت و انسجام جمعی با متغیر مشارکت گزارش شد.
شاعری - 1378 - در تحقیقی با عنوان عوامل مؤثر در جلب مشارکت دامداران در ساماندهی دام از جنگل های شمال به این نتیجه رسید که عمل به تعهدات از سوی دولت، سخنرانی کارشناسان، حمایت از دامداران پس از اسکان، کمک به دولت در اجرای طرح، مشورت با دامداران قبل از انجام طرح، تأمین نهاده های مورد نیاز، توجه به آداب و رسوم دامداران، جلوگیری از تغییر سریع دستورالعمل ها، تشویق دامداران، انجام طرح مطابق با شرایط محلی و توجه به مشکلات موجود در محل، تأثیری زیادی بر مشارکت داشته اند.
حسینی و ابوئیه - 1378 - در تحقیقی با عنوان روش های جلب مشارکت مردمی در منابع طبیعی، جهت حفظ و احیای منابع طبیعی در هر کشور، مشارکت مردمی را در حفظ منابع طبیعی ضروری دانسته و دو بازدارنده عمده و اصلی در مشارکت مردم در حفاظت از این منابع را شرایط برونی و درونی روستا برشمرده اند و در این راستا، واژگون سازی مدیریت توسعه روستایی، دادن قدرت به افراد زیردست، دادن آزادی عمل بیشتر به کارکنان و مشخص نمودن حق و حقوق آنان را، راه حل مناسبی در جهت رفع بازدارندههای مشارکت مردمی در حفظ و احیاء منابع طبیعی دانسته اند.
مهرعلی تبار - 1391 - در تحقیقی با عنوان تحلیل جایگاه مشارکت روستاییان در حفظ منابع طبیعی جنگلی نتیجه می گیرد که با توجه به تمایل گسترده روستاییان در حفاظت از منابع جنگلی بایستی بازدارندههای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و بازدارندههای مربوط به سیاست های دولت که بازدارنده از مشارکت روستاییان می گردند از میان برداشته شود. وی انگیزه مشارکت روستاییان را بیش از هر چیزی به اقدامات فرهنگی و به ویژه توانمندسازی آنان در عرصه های مختلف زندگی وابسته میداند.
سینقا - 2010 - در تحقیقی با عنوان تجزیه و تحلیل مدیریتی مشارکتی منابع جنگلی در ایالت آسام، بهترین روش برای مدیریت مطلوب منابع جنگلی را آموزش جنگل نشینان دانسته و در شیوه های مدیریت جنگل تدابیر متکی بر نگاه انسانی از راه توجه به نیازهای معیشتی جنگل نشینان را مهم می پندارد و پیشنهاد میکند که برای ایجاد مشارکت در برنامههای مدیریت جنگل و موفقیت آنها، سازمانهای اجرایی و بخشهای مختلف مرتبط با برنامه بایستی ویژگیهای مهم فردی روستاییان را شناسایی و آن را در تدوین سیاست ها و انجام فعالیتهای اجرایی مد نظر داشته باشند.
ماراجا و همکاران - 2010 - در پژوهشی با عنوان عوامل تعیین کننده مشارکت عمومی در پروژههای جنگلی حوزه رودخانه نیاندو کشور کنیا، به این نتیجه رسیدند که برای موفقیت در پروژه های حفاظتی باید منافع اقتصادی اجتماعی آنها برای بهره بردارن و مشارکت کنندگان ملموس باشد.
حجازی و عربی - 2009 - عوامل موثر بر مشارکت سازمانهای غیر دولتی - NGO - در حفاظت محیط زیست را مورد بررسی قرار داده و گستردگی و تنوع این گونه سازمانها را نشان دهنده بلوغ سیاسی و اجتماعی هر جامعه ای دانسته اند و به این نتیجه رسیدند که بین عامل هایی مانند جنسیت، سن، اولویت در فعالیتهای زیست محیطی و سطح تحصیلات با مشارکت رابطه معنیداری وجود دارد.
