بخشی از مقاله
چکیده
حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی بعد از انقلاب در ایران به شدت در بیشتر شهرهای کشور شروع به شکلگیری نمود. عدم وجود عدالت در تقسیم منابع و ثروت در برنامهریزی با دید آمایشی از مهمترین دلایل اولیه ایجاد حاشیه نشینی در ایران است. این بافتهای نامناسب در حاشیه شهر، عموماً دارای کیفیت و کمیتی نامناسب برای زندگی هستند. امروز شناسایی عوامل موثر بر ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی و ارائه راهکارهایی جهت ارتقاء آن یکی از چالشها و مسائل اساسی در زمینه برنامهریزی برای حل پدیده اسکان غیر رسمی در ایران میباشد که پاسخگویی به آن میتواند راهگشای حل مسائل و مشکلات اسکان غیر رسمی در محلات و بافتهای حاشیهای شهرها باشد.
یافتن شاخصهای موثر در ساماندهی و توانمندسازی محلات اسکان غیر رسمی از رویکردهای مهمی است که میتواند ارتقا و بهبود سکونتگاههای غیر رسمی را در پی داشته باشد. در این پژوهش از تحلیل عاملی به عنوان ابزاری جهت شناسایی شاخصهای مهم توانمندسازی در محلات اسکان غیر رسمی بهره گرفته شد. بدین-منظور با مراجعه به متون معتبر جهانی، جدول مستندسازی ابعاد و شاخصهای سنجش پژوهش استخراج شد. عاملهای اصلی ساماندهی و توانمندسازی در محله اسکان غیر رسمی عباس آباد شهر سنندج به عنوان نمونه مورد مطالعه، از روش تحلیل عاملی به کمک نرم افزار SPSS شناسایی شدند. در نهایت به عنوان دستاورد پژوهش، با استفاده از تحلیل رگرسیونی چند متغیره راهکارهایی جهت ارتقاء وضعیت محله اسکان غیر رسمی عباس آباد پیشنهاد داده شد.
-1 مقدمه
شهرها سیستمهای پیچیده، مملو از پدیدههای متنوع و مسایل متفاوت میباشند که پرداختن به مسائل و مشکلات آنها تا چند سال گذشته در قالب مطالعات و تهیه طرحهای توسعه و عمران و حوزه نفوذ و به دنبال آن طرحهای تفصیلی صورت میگرفته است. در این طرحها مسائل و مشکلات مربوط به بافتهای فرسوده، غیر رسمی، جدید، تراکم و... با دیدی کلان بررسی و نهایتاً به ظوایط و مقرراتی کلان منجر میشد که هیچ تفاوتی را فی ما بین موضوعات مختلف شهری گوشزد نمیکردند. چند سالی بیش نیست که به دلیل حاد شدن معضلات شهر و شهرنشینی، موضوعات مختلف شهری همچون توانمندسازی سکونتگاههای غیر رسمی، ساماندهی بافتهای فرسوده و... در قالب شرح خدمات تخصصی و جداگانه مورد مداقه و بررسی قرار گرفته اند.
- دهقان و فهیمیزاده، . - 1388 در این میان مهمترین علت توجه به پدیده اسکان غیر رسمی رشد شهرنشینی شتابان، ناهمگون و بدون برنامهریزی منسجم پس از دوران نفتی در ایرانو نتیجتاً شکلگیری سکونتگاههای غیر رسمی به سبب افزایش نامتناسب جمعیت شهری است. تنها طی دو دهه از سال 1355 تا سال 1375 جمعیت شهری از 15/8 میلیون نفر به 36/8 میلیون نفر افزایش یافته و به عبارتی دیگر 2/3 برابر شده است. این به منزله افزایش سالانه بیش از یک میلیون نفر یا جمعیت یک کلان شهر بر شهرنشینان کشور بوده است. قابل توجه است که این افزایش جمعیت شهرها به منزله کاهش جمعیت مناطق روستایی نمی باشد، زیرا جمعیت روستاهای کشور نیز از 17/8 میلیون نفر به 23/2 میلیون نفر رسیده است.
-2 طرح مسئله و ضرورت پژوهش
راه حل های متداولی در کشور نسبت به موضوع اسکان غیر رسمی طی 5 دهه گذشته وجود داشته است. از سال 1340 که نقطه عطف شکلگیری اسکان غیر رسمی در ایران می باشد، عمدهترین راهحلهای این پدیده نادیده گرفتن اسکان غیررسمی در بدو شکل گیری، نادیده گرفتن و امید به انجام اقدامات ساختاری کلان مانند طرح های آمایش سرزمین و حل مساله از طریق ایجاد تعادل های منطقه ای و وارد کردن این سکونت گاه ها در محدوده شهر و افزایش خط محدوده شهرها بوده است. بررسی های انجام شده حاکی از آنست که مشکل اینگونه سکونتگاهها محدوده شهر نیست به نحوی که حدود80 درصد این سکونت گاهها در محدوده شهری کشور واقع شده اند.
به کارگیری این برنامهریزیها و سیاستها در مسئله اسکان غیر رسمی تنها پاک کردن صورت مسئله است. هیچکدام از این راهحلها نگاه جامعی نسبت به این دسته از سکونتگاهها و رفع معضل آنها نداشته و تبعات منفی را نیز در برداشته است. مهمترین رویکرد و راه اصلی حل مسائل و معضلات اینگونه سکونتگاهها که امروزه در دنیا تجربه شده است، نگاه ساماندهی و توانمندسازی این سکونتگاهها می باشد که خوشبختانه در کشور نیز از سال 1381 با همکاری مشترک دولت جمهوری اسلامی ایران و بانک جهانی در پنج شهر زاهدان، بندرعباس، کرمانشاه، سنندج و تبریز بصورت پایلوت در حال انجام و تجارب ارزشمندی در ارتباط با شیوه مداخله در این سکونتگاهها را سبب گردیده که قابل تعمیم به سایر شهرهای کشور می باشد.
ویژگی-های این رویکرد استفاده از ظرفیتها، سرمایههای اجتماعی موجود در این گونه سکونتگاهها، یادگیری جمعی و ظرفیت سازی و نهاد سازی مردمی، آموزش های شهروندی، مهارت آموزی، تقویت بنیه اقتصادی خانوارها، تاکید بر نقش و مشارکت ساکنین در بهبود و بهکرد شرایط زندگی همراه با توجه به نظرات،خواسته ها و اولویتبندی نیازهای ساکنین می باشد. لذا با توجه به ویژگیهای این رویکرد، ضروریست که در ابتدا عوامل موثر بر ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیر رسمی را در بخشهای غیر رسمی شهرها شناسایی نماییم و سپس با استفاده از برنامهریزی و مدیریت صحیح، به توانمندسازی محلات غیر رسمی شهرهای مختلف کشور بپردازیم.
در حقیقت از نقاط ضعف برنامهریزی در کشور ما، عدم شناخت کافی نسبت به مسئله است. زمانی که مدیران، تحلیلگران و برنامهریزان بتوانند نیازها و خواستهای اصلی مردم ساکن در بخش اسکان غیر رسمی را به خوبی شناسایی نمایند، در نهایت با ارائه راه حلها و پیشنهادات در زمینه رفع مسائل و مشکلات میتوانند به خوبی به ساماندهی و توانمندسازی این نوع از سکونتگاهها بپردازند. لذا فرایند این پژوهش میتواند افق روشنی را برای رسیدگی به بخش غیر رسمی کشور و برنامهریزی و مدیریت صحیح آنها به وجود آورد.
مطالعه پژوهشهای صورت گرفته در زمینه ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیر رسمی در کشور حاکی از آن است که اکثر قریب به اتفاق این پژوهشها در نهایت به توصیه و ارائه پیشنهادهایی میپردازند که راهگشای حل مشکلات و معضلات موجود سکونتگاههای غیر رسمی نمیباشند، و یا اگر موثر واقع میشوند تنها برای مدت زمانی کوتاه بوده و پایدار نمیباشد. تفاوت این پژوهش با سایر مطالعات صورت گرفته در زمینه سکونتگاههای غیر رسمی در فرایند روشمند و بکارگیری سنجش و مدلسازی کمی همراه با مطالعات میدانیو نهایتاً ارائه راهکار بر اساس تحلیلهای رگرسیونی چند متغیره می-باشد که اهمیت پژوهش را دوچندان مینماید.
-3 پیشینه پژوهش
تجربه مراکش در مورد کاهش و حذف زاغهنشینی در شهرهای اصلی این کشور قابل توجه و قابل کاربرد است. این تجربه در مقاله گیتی اعتماد با عنوان تجربه توانمندسازی سکونتگاههای غیر رسمی در مراکش در سال 1388 در مجله هفت شهر به چاپ رسیده است. تجارب اصلی واگذاری زمین، واگذاری وام ساختمان و بهسازی محلات بوده است که هر کدام مسائل و مشکلات و ویژگیهای خود را دارا میباشد. واگذاری همزمان زمین برای ساختمان،تامین وام خرید زمین و احداث ساختمان و نظارت بر روند تخریب زاغه قبلی و ساخت مسکن جدید، موفقترین تجربه کشور مراکش بوده است.
نتایج این سیاستها کاهش بوروکراسی - تجمیع همه عملیات مربوط به بانک، شهرداری و غیره در یک ساختمان واحد در هر شهرک یا محله در حال ساخت و ساز و اسکان زاغهنشینها - تاکید بر مشارکت مردم در تصمیمگیریها، تاکید بر مطالعات اجتماعی و ارتباط مداوم با مردم در همه مراحل کار، تصمیم گیریهای از پایین به بالا و نه فقط از بالا به پایین، یافتن راه حلهای عملی، مالی و اقتصادی - تامین وام، یافتن شرکای غیر زاغهنشین و غیره - . آنچه که در تجربه مراکش قابل رویت و قابل تامل است، میزان سرمایه گذاری بالای دولت در این بخش - بهبود مسکن زاغهنشینان - است، بخصوص با توجه به بنیه مالی این کشور که فاقد سرمایه و تولید چشمگیری است.
مودیت کاپور به همراه اعضای تحقق توسعه بانک جهانی، در بررسی خود با عنوان "مکان و رفاه در شهرها" ، ضمن تحلیل و نقد سیاستهای مختلف در ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی در غالب مطالعه سکونتگاه غیر رسمی پانه در هند، این موضوع را ب ه اثبات می-رسانند که از میان رویکردهای مختلف همانند جابجایی و اسکان مجدد که اگر هم به بهبود شرایط محیطی در سکونتگاه منجر شوند، سیاست بهسازی در محل فعلی - درجا - سکونتگاه بر گزینههای دیگری برتری دارد . - Kapoor, Mudit, 2004: 1-2 -
در یک مورد دیگر فلاویو آ.ام دسوزا در مطالعه سکونتگاههای غیر رسمی شهر رسیف برزیل، امنیت در اقامت را مهمترین سرمایه در بهبود وضعیت سکونتگاههای غیر رسمی دانسته و آن را شرط اساسی برای استحکام بخشی کالبدی- عملکردی مساکن غیر متعارف میداند . - De, Suza & A.M.Flavio, 2001 - همچنین دکتر والی ان.داو، دبیر کل HABITAT 2 نوشته است که زمانی که ما شروع به سازماندهی و تدارک برگزاری نشست جهانی شهر در استانبول نمودیم متوجه شدیم که ما نیاز به این داریم که به نقش کلیدی توسعه منابع انسانی و ظرفیت سازی در مدیریت آتی شهرها و نواحی روستایی خود توجه بیشتری نماییم. تبلور آراء ارائه شده را میتوان در دستور کار 21 و بیانیه استانبول که بر تعمیق اهداف سیاستهای توسعه مسکن در سطوح محلی تاکید دارند، پیگیری نمود.
در اسناد ارائه شده از سوی نشستهای نامبرده، بر سیاستهای مدیریت، توسعه و مسکن شهری با رویکردی ویژه به فقر شهری و در کنار آن مدیریت منابع انسانی و مشارکت اجتماعات بومی که هدف برنامهریزی هستند، مبذول گردیده است. در این راستا مرکز اسکان بشر سلزمان ملل در ساماندهی وضعیت سکونتگاههای غیر رسمی بر اهمیت حمایت از اجتماعات محلی و بومی - توسعه درون محلهای - از طریق رسمیت بخشی و ممانعت از اخراجهای اجباری تاکید دارد - . - UN- HABITAT, 2005: 1 لذا امنیت در اقامت، رسمیت بخشی به سکونتگاه غیر رسمی و بهسازی محلات اسکان غیر رسمی در محل کنونیشان از جمله راهکارهای موفق در آخرین تجارب جهانی است.
