بخشی از مقاله
چکیده
شکل گیری و گسترش سکونتگاههای غیررسمی از پیامدهای افزایش روزافزون جمعیت جهانی، به طور ویژه در نیمه دوم قرن بیستم و ابتدای قرن حاضر، و تغییر در توزیع جمعیت جهانی به سوی مناطق شهری به همراه جایابی به طور فزاینده فقر در شهرها و شهرک ها می باشد. انگاشت سکونتگاههای غیررسمی همچون مسئله و مشکل شهری موجب شد تا از همان ابتدای ظهور این پدیده فراخور زمان و بنا به شرایط اقتصادی و اجتماعی و نیز نگرش های حاکم، رویکردهای گوناگونی برای حل مسائل و مشکلات این سکونتگاهها در دستور کار سازمان ها و نهادهای درگیر و هم چنین مدیریت شهری تحت رویکردههای نظری همچون نگرش مسئله گرا، نگرش بنیادی و نگرش هدف گرا قرار گیرد. با این پیش فرض که علت تشکیل این سکونتگاهها فقر و عوامل اقتصادی می باشد و هم چنین مشکلات موجود در این سکونتگاهها همچون ساخت و ساز غیررسمی و خارج از چارچوب برنامه ریزی شهری، سطح پایین بهداشت، وقوع جرایم، عدم وجود تسهیلات و خدمات شهری و جز آن، بسیاری از کشورهای جهان رویکرد ها و راه حل های گوناگونی را اتخاذ نموده اند، رویکردهایی همچون نادیده گرفتن، تخلیه اجباری و حذف، مکان-خدمات، بهسازی و در حال حاضر رویکرد توانمندسازی. این پژوهش توصیفی با هدف شناخت سکونتگاههای غیررسمی و بررسی رویکردهای عملی و نظری برخورد با آن، از طریق مطالعات اسنادی و تحلیل های محتوایی در تلاش است تا با تا بررسی و تحلیل پدیده اسکان غیررسمی، تبیین نظری دیدگاهها و نگرش ها به آن، شناخت رویکردهای برخورد با آن و دسته بندی این رویکردها مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
-1 مقدمه ×
رشد سریع شهرنشینی و در نتیجه افزایش تصاعدی جمعیت شهری با مشکلاتی نظیر ازدیاد و گسترش مناطق زاغه ای و سکونتگاههای غیرقانونی و غیررسمی، با درصد بالای بیکاری، بوجود آمدن گروههای فقیر شهری و محرومیت از حداقل امکانات و خدمات شهری و در یک مفهوم کلی با فقر شهری همراه است - شیبک، . - 1383:17 از انقلاب صنعتی تاکنون دو موج عمده و مهم در روند شهرنشینی جهان رخ داده است : موج اول، شهرنشینی ناشی از انقلاب صنعتی در اروپا و امریکای شمالی طی سال های 1750تا 1950؛ و موج دوم، شهرنشینی شتابان در منطقه آسیا و افریقا بوده که در آنها با فاصله ای کمتر از یک نسل، تعداد شهرنشینان به دو برابر افزایش یافته است - برک پور و اسدی،. - 7-8 :1388 پیدایش و گسترش پدیده اسکان غیررسمی در طی نیمه دوم قرن بیستم و آغاز قرن حاضر، در اثر رشد چشم گیر جمعیت جهان در این دوره و حرکت سریع جمعیت جهانی از زندگی روستایی به سوی زندگی و سکونت شهری به ویژه در کشورهای جهان سوم به تبع قرار گرفتن آنها در مسیر رشد سریع صنعت و تکنولوژی و تحولات اقتصادی رخ داده است.
گسترش شهرنشینی شتابان پیامدهای گوناگونی داشته و به ویژه در کشورهای در حال توسعه، شهرها را با ، مشکلات و مسائل و چالش های گوناگونی مواجه کرده است که سکونتگاه های نامتعارف - در اشکال مختلف - از جمله موارد مهم آنهاست .علاوه بر این، نسبت جمعیت سکونتگا ههای فقیرنشین به جمعیت شهری در جهان در سال 2003 این وضعیت را آشکارتر می کند. در کشورهای پیشرفته این رقم 4/5 درصد، کشورهای درحالِ گذار 9/6 درصد، کشورهای در حال توسعه 43 درصد، و در سطح جهان 31/6 درصد گزارش شده است - ایراندوست، . - 29 :1388 انگاشت این پدیده همچون مسئله و مشکل شهری موجب شد تا از همان ابتدای ظهور این پدیده فراخور زمان و بنا به شرایط اقتصادی و اجتماعی و نیز نگرش های حاکم، رویکردهای گوناگونی برای حل مسئله در دستور کار سازمان ها و نهادهای درگیر و هم چنین مدیریت شهری قرار گیرد. با این پیش فرض که علت تشکیل این سکونتگاهها فقر و عوامل اقتصادی می باشد بسیاری از کشورهای جهان رویکرد ها و راه حل های گوناگونی را اتخاذ نموده اند، رویکردهایی همچون نادیده گرفتن، تخلیه اجباری و حذف، مکان-خدمات، بهسازی و در حال حاضر رویکرد توانمندسازی. در کشور ما نیز رویکرد توانمندسازی در سال 1382 با تصویب هیئت دولت و تشکیل ستاد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی بعنوان رویکرد اصلی برخورد و مداخله با این پدیده قرار گرفت. در این پژوهش سعی خواهد شد تا بررسی و تحلیل پدیده اسکان غیررسمی، تبیین نظری دیدگاهها و نگرش ها به آن، شناخت رویکردهای برخورد با آن و دسته بندی این رویکردها مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
-2 روش تحقیق
این پژوهش توصیفی با هدف تحلیل و بررسی رویکردهای نظری و عملی برخورد با سکونتگاههای غیررسمی، از طریق مطالعات اسنادی و تحلیل های محتوایی در تلاش است تا با ارائه دسته بندی های موجود از این رویکردها در بازه های زمانی، روند تکاملی این رویکردها را مورد مداقه قرار دهد و در نهایت رویکرد توانمندسازی را به طور ویژه مورد بررسی قرار دهد. در این نوشتار تلاش می گردد تا با مرور و بررسی ادبیات موجود در زمینه سکونتگاههای غیررسمی ابتدا مفاهیم شهرنشینی، فقر و سکونتگاههای غیررسمی بررسی شده، سپس رویکردهای نظری ارائه می شود و در ادامه رویکردهای عملی برخورد با سکونتگاههای غیررسمی تحت چارچوب رویکردهای نظری ارائه می گردد تا امکان مقایسه این رویکردها به لحاظ نظری و عملی میسر شود؛ در نهایت نیز رویکرد توانمندسازی به لحاظ روند تکاملی و از دیدگاه نظری و عملی بررسی و مورد تحلیل قرار می گیرد.
-3 شهرنشینی، فقر و اسکان غیررسمی
پیامد ناخوشایند تغییر در توزیع جمعیت جهانی به سوی مناطق شهری، جایابی به طور فزاینده فقر در شهرها و شهرک ها می باشد. با شهرنشینی متمرکز درکشورهای جنوب، فقر شهری به سرعت در حال رشد می باشد و در برخی کشورها از فقر روستایی با اهمیت تر است 2007 - ،. - UNFPA این تغییر شیوه سکونتی بیشتر در اثر توسعه برونزا و تحمیلی کشور های پیشرفته بر کشور های عقب مانده و جهان سومی رخ داده و به قول کاستللو نتیجه دهه های توسعه در کشور های جهان سوم، تنها تمرکز جمعیت در مراکز شهری خودرو جهان سوم و تهی شدن روستاها و گرایش اکثریت جامعه به بخش خدمات است که از پیوند نابرابر جهان سوم با جهان غرب حاصل آمده است - کاستللو،. - 1368 به هر حال بررسی و تحلیل آمارهای جمعیت در سطح جهان نشان از این امر دارد که در سالهای آتی، تمرکز جمعیت در کشورهای در حال توسعه، به طور ویژه در شهرهای این کشورها خواهد بود.
مفهوم فقر می تواند به وسیله رویکردهای گوناگونی که جهات و شکل های مختلفی از محرومیت را دربرگرفته اند، دریافت شود. برخی از این رویکردها در تعریف فقر به دسترسی انسان به نیازهای اساسی تمرکز کرده اند. برخی دیگر به الگوهای مصرف و نیازمندیهای غذایی - کالری - که توسط سازمان های بین الملی دسته بندی شده است، اهمیت می دهند. متداول ترین تعریف که توسط نهادهای توسعه استفاده می شود، مربوط به تعریف متکی بر ارزش مالی یک "سبد نیازهاٌ ی " اساسی می باشد. برای مثال خط فقر درآمد "یک دلار در روز ٍ " که توسط بانک جهانی تعیین شده است. این تعاریف ابعادی هم چون آزادی، حقوق بشر، مشارکت و دیگر مسائل مربوط به دولت را که برای توسعه ی انسان ضروری هستند را در نظر نمی گیرند - MORENO، 31-32 . - 2011:
دستیابی به سرپناه در هسته فقر شهری قرار دارد. افزایش جمعیت زیر ساخت های ناکارآمد؛ عدم وجود امنیت سکونت؛ مخاطرات طبیعی و انسان ساخت؛ محرومیت از حقوق شهروندی و عدم دسترسی به اشتغال و فرصت های کسب درآمد، همه و همه به هم پیوسته هستند. تلاش برای دستیابی به سرپناه اغلب به صورت تلاش برای تصاحب زمین می باشد. بحران های اقتصادی کنونی این روند را بدتر کرده است و درآمدها از فرصت های محدود شده برای مشاغل غیرتخصصی و نیمه غیرتخصصی و هم چنین درآمدها از فعالیت های بخش غیررسمی کم شده است و بخش عمده ای از شمار فزاینده ساکنین شهری را در فقر گیر انداخته است - Tacoli، . - 2012:6 به طور مشخص فقر شهری، پدیده ای با مشخصه ها و شکل های گوناگونی همچون: بیکاری، توزیع نابرابر ثروت، نژادپرستی، جدایی گزینی قومی و ... می باشد. هنگامی که بیانیه هزاره درسال 2000 آماده شد، فقر شهری به عنوان مرحله ای از توسعه جهانی گنجانده شد. هدف کلان در رابطه با سکونتگاههای فقیرنشین، باعنوان "شهرهای بدون زاغهَ" شناخته شد، به عبارتی هدف یازدهم به جلب و تمرکز توجه سازمان های بین المللی در رابطه با زندگی فقرای شهری کمک کرد. ساکنین مناطق فقیرنشین محرومیت های متعددی را تجربه می کنند که مستقیماً شکل هایی از فقر هستند. بسیاری از خانه های آن ها برای سکونت نامناسب می باشد و ساکنین این مناطق اغلب با کمبود غذا، آموزش، خدمات شهری و بهداشتی روبرو هستند. با این وجود سکونتگاههای غیررسمی با سرعت بالایی رشد می کنند. متاسفانه در بسیاری از کشورها و شهرها، مناطق فقیرنشین، "مناطق خاموشُ" یا تحت نادیده گرفته شدن قرار دارند - Moreno، . - 2011:35 در سال 2000تقریباً 90 درصد خانوادههای فقیر در آمریکای لاتین، 40 درصد در آفریقا و 45 درصد در آسیا در مناطق شهری زندگی میکنند. واقعیت این است که عوامل
