بخشی از مقاله
چکیده
شکل گیری سکونتگاههای غیررسمی پدیده ای است که در نتیجه جریان شهرنشینی شتابان دهه های اخیر و به دنبال مهاجرت لجام گسیخته روستایی در بیشتر کشورهای جهان، به ویژه کشورهای جهان سوم پدیدار گشته است. این پدیده به عنوان یک چالش عمده اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره، دامن گیر بسیاری از شهرهای کشورمان می باشد. شهر زنجان نیز همانند بسیاری از شهرهای کشور با پدیده اسکان غیررسمی مواجه است. محلّه اسلام آباد که بیشتر ساکنین آن را مهاجرین روستایی 83/7 - درصد - تشکیل می دهد، یکی از سکونتگاههای غیررسمی شهر زنجان می باشد که در این پژوهش به عنوان مطالعه موردی مورد بررسی قرار گرفته است.
هدف اصلی این پژوهش نیز شناخت شرایط و ویژگی های ساکنین و محلّه مورد مطالعه به منظور کاهش آسیب های کالبدی و اجتماعی می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهدکه علی رغم پایین بودن نرخ رشد جمعیّت در این محلّه 1/4 - درصد - نسبت به شهر زنجان 2/02 - درصد - ، تراکم جمعیّت بالا بوده و در نتیجه به کاهش سطح سرانه مسکونی منجر شده است. همچنین نتایج حاصل از پژوهش حاکی از پایین بودن سطح استاندارد شاخص های اجتماعی و کالبدی، بهخصوص شاخص مسکن در محلّه اسلام آباد نسبت به شهر زنجان می باشد.
مقدمه
با پایان عصر استعمار و تسلّط استعمار نو، شهرهای کشورهای جنوب خود را در دام مسائلی دیدند که بیشتر آن ها با اوضاع اجتماعی - اقتصادی این کشورها غیرقابل حل می نمود - شکویی، . - 1 :1380 ظهور پدیده حاشیه نشینی و شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی یکی از این مسائل است، که نشان دهنده عمق بیماری ساخت های اجتماعی - اقتصادی آن هاست. بنابر گزارش سازمان ملل در سال 2005 میلادی بیش از 50درصد جمعیّت جهان در شهرها زندگی می کردند که یک سوم آن ها در سکونتگاه های غیررسمی به سر می برده اند. قارّه آسیا در این سال حدود 60درصد جمعیّت خود را در مناطق حاشیه نشین و سکونتگاه های غیررسمی جای داده بود.
شهرنشینی در ایران با کشف منابع نفت و استخراج آن از قرن سیزدهم شمسی به بعد شتاب گرفت. این منبع درآمد جدید زمینه فروپاشی اقتصاد و جامعه سنتی را فراهم کرد و به کشاورزی درقتصاد ملّی نقش حاشیه ای بخشید و بدین ترتیب زمینه ساز شکاف بین شهر و روستا شد - حسین زاده و حیدری، . - 4 :1390 به دنبال اجرای اصلاحات ارضی این روند سرعت بیشتری گرفت و انباشتجمعیّت مهاجر موجب افزایشجمعیّت در تمام شهرها به خصوص شهرهای بزرگ شد. فرآیند چنین تحولاتی پیشی گرفتن افزایشجمعیّت و توسعه شهری از توسعه اقتصادی کشور بود.
بدین ترتیب شهرنشینی سریع کشور به صورت شهرنشینی مشکل زا نمایان گردید - نظریان، . - 77 :1381 درآمد پایین این گروه آن ها را مجبور کرد تا به زمین های اطراف شهرها روی آورده و به ساخت مساکن غیر استاندارد و غیر قانونی اقدام نمایند که نتیجه آن شکل گیری مناطق حاشیه نشین و سکونتگاه های غیررسمی در شهرها بود. در فرآیند آسیب شناسی شهری، یکی از مراحل بسیار مهم، شناخت دقیق از آسیب می باشد. به عبارتی تنها با شناخت دقیق عوامل ایجاد آسیب است که می توان راهکارهای حل آن را نیز ارائه نمود. از این جهت شناخت عوامل تأثیرگذار در پیدایش و توسعه سکونتگاه های غیررسمی لازم و ضروری به نظر می رسد.
باتوجّه به متنوع بودن پدیده حاشیه نشینی نمی توان دلایل وجود آن را از یک شهر به شهر دیگر تعمیم داد - شیعه و دیگران، . - 39 :1390 شهر زنجان به عنوان یکی از شهرهای متوسّط اندام کشور است که همچون اغلب شهرهای کشور، در دهه های اخیر رشد جمعیّتی و کالبدی قابل ملاحظه ای داشته است که بیشتر معلول مهاجرت روستاییان به شهر بوده و به شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی و مناطق حاشیه نشینی چون اسلام آباد، نجف آباد، کوی فاطمیه، سایان، خاندره انجامیده است. تمرکز مطالعاتی این مقاله بر روی محلّه اسلام آباد می باشد که جزء اولین اجتماعات حاشیه نشین شهر زنجان محسوب می شود که با مسائل عدیده کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و ... مواجه است. ناکارآمدی راه حل هایی چون حذف و تخریب، ضرورت روی آوری به راهکارهایی مثل ساماندهی و توانمندسازی جهت یکپارچگی این محله با محلات رسمی شهر آشکار می سازد.
سوالات تحقیق:
-1 محلّه اسلامآباد دارای چه ویژگی و هویّتی می باشد؟
-2 محلّه اسلام آباد دارای چه پتانسیل ها و محدودیت هایی می باشد؟
-3 سیاست های مقابله با مسائل و مشکلات محلّه اسلام آباد کدامند و چگونه می توان به ساماندهی و توانمندسازی آن اقدام نمود؟
پیشینه تحقیق
پژوهش های بسیاری در رابطه با سکونتگاه های غیررسمی و مناطق حاشیه نشین صورت گرفته است: لطفی و ماجدی در مقاله ای با عنوان " بررسی میزان تمایل ساکنان سکونتگاه های غیررسمی کلان شهر اهواز به مشارکت در طرح های توانمندسازی" به این نتیجه رسیده اند که 41/4درصد از ساکنین سکونتگاه های غیررسمی اهواز به آینده محلّ سکونت خود خوشبین بوده و مایل به ماندن رد محلّ زندگی فعلی خود می باشند و 85/5 درصد از آن ها تمایل به مشارکت در طرح های بهسازی محلّه و مسکن خود دارند. اسماعیل پور در مقاله ای با عنوان بررسی" وضعیّت مسکن در سکونتگاه های غیررسمی و ارایه راهبردهای ساماندهی آن ها با مطالعه موردی محلّه حسن آباد یزد" به این نتیجه رسیده است که بخش عمده مساکن در سکونتگاه های این محلّه مرمّتی و با مصالح کم دوام و دست دوم و فاقد پروانه ساختمانی هستند.
همچنین ساکنین محل آمادگی خود را برای مشارکت در بهبود وضعیّت مسکن و محیط سکونت خود اعلام نموده اند. شاه حسینی در پژوهشی با عنوان سکونتگاه" خودرو و امنیّت اجتماعی" سطح معیشت مردم و کاهش کنترل دولت بر رفتار ساکنان را دو عامل عمده در شکل گیری سکونتگاه خودرو پاکدشت برشمرده است. زیاری و نوذری در مقاله ای با عنوان "ساماندهی و توانمدسازی اسکان غیررسمی در اهواز با مطالعه موردی کوی منبع شهر اهواز"ضمن بررسی مشخّصات این سکونتگاه، راهبردهای مناسب را پیشنهاد کرده اند. ایراندوست و صرافی در تحقیقی با عنوان "یاس و امید در سکونتگاه های غیررسمی، نمونه موردی: شهر کرمانشاه" عنوان داشته اند که تفاوت های بنیادی میان سکونتگاه های غیررسمی در حال ترقی و در حال زوال مشاهده می شود که ناشی از روند تکوین آنها در شرایط اجتماعی - اقتصادی، کالبدی، محیطی و نیز رویکرد مدیریتی آن است.
شیعه، حبیبی و کمالی نسب در مقاله ای با عنوان "فرآیند شکل گیری و گسترش سکونتگاه های غیررسمی، نمونه موردی: محلّه سهرابیّه کرج" به این نتیجه رسیده اند که ریشه شکل گیری سکونت در محله سهرابیه کرج به سال 1343 می رسد که وجود مزیّت هایی چون ارزان بودن زمین، نزدیکی به کرج و تهران، وجود جاده قزل حصار، مهاجرت زیادی از مهاجرین در شکل گیری این محلّه نقش داشته است.
