بخشی از مقاله
شناسایی و رتبه بندی عوامل تاثیر گذار بر مدیریت تقاضای آب شرب بررسی موردی آب و فاضلاب منطقه ای تهران
چکیده
آب به عنوان بنیانی ترین عنصر حیات، همواره در ساخت سکونتگاه و در نتیجه، پیدایش تمدن های بشری نقشی اساسی داشته است. بر پایه "نظریه هیدرولیک"، آب در پیدایش شهرها، افزایش جمعیت و تراکم آن و در نهایت به وجود آمدن امپراتوری ها نقشی مهم و کارساز داشته است.عواملی همچون افزایش چشمگیر جمعیت کره زمین و بهره برداری بی رویه از منابع محیط زیست برای تامین نیازهای اقتصادی تاثیر خود را بر محیط زیست و از جمله منابع آب بر جای گذاشته است. منابع آب به عنوان یک موضوع با اهمیت در صحنه سیاست داخلی کشورها به ویژه در مناطق خشک و کم آب جهان نظیر خاورمیانه از دیرباز مطرح بوده و همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است .هدف کلی تحقیق حاضر شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر مدیریت تقاضای آب شرب می باشد. جامعه آماری تحقیق مدیران آب و فاضلاب منطقه ای شرکت آب و فاضلاب استان تهران به تعداد 85 نفر می باشد، که با توجه به جدول مورگان میزان حجم نمونه 70 نفر محاسبه شد. نتایج تحقیق حاکی از این است که تمامی عوامل موثر بر مدیریت تقاضای آب شرب که در چهار گروه عوامل اقتصادی و تعرفه ای، قانونی – آیین نامه ای، فرهنگی و اجتماعی و فنی مهندسی تقسیم شدهاند، به عنوان عوامل موثر در مدیریت تقاضای اب محسوب می شوند و در انتها این عوامل با استفاده از تکنیک تاپسیس اولویت بندی شدهاند.
کلید واژه : مدیریت تقاضای آب شرب - شناسایی و رتبه بندی - نظریه هیدرولیک-اب و فاضلاب منطقه ای تهران
-1مقدمه
منابع آب شیرین تجدید شونده کره زمین از تبخیر شدید اقیانوس ها ناشی می شوند. همگام با رشد صنعتی و جمعیتی جهان در نیم قرن گذشته نیاز به تحقیقات منابع آب و از جمله تحقیقات پیرامون مصرف آب شرب در اکثر کشورهای صنعتی بشدت احساس و در این رابطه مطالعات مختلفی انجام شده است. اگر چه از نظر کمی، آب آشامیدنی، کمترین سهم را در میان مصارف عمده دارد، شکی نیست که اولین و مهمترین بخش در تامین آب است. کیفیت آب آشامیدنی وآسیب پذیری منابع آن از نقطه نظر آلودگی بسیار حایز اهمیت است.در میان کاربردهای مختلف آب، آب شرب شهری به خاطر مسائل بهداشتی و تامین نیازهای اولیه و اساسی انسان و نیز به جهت احتمال بروز تنش های اجتماعی در زمان کمبود آن، ازحساسیت و اولویت بالاتری برخوردار است. (شفقتی و همکاران، (1388 از این رو، با توجه به محدویت منابع آب قابل دسترس در کشور و افزایش روز افزون تقاضا برای مصارف مختلف آب در کلیه جنبه های آن و در نتیجه رسیدن به مرز بحرانی استفاده از منابع تجدید پذیر ایجاب می کند که مدیریت تقاضا مبنای کنترل مصرف و مدیریت منابع آب قرار گیرد تا ضمن تامین امنیت آبی، قوانین مدون بر این مبنا جهت ایجاد تعادل بین مصرف و تامین آب ایجاد گردد. در دهه اخیر که موضوع کمیابی و کمبود نسبی آب بیشتر حس شده و از طرفی سرمایه گذاری برای استحصال آب جدید به مراتب سنگین تر شده است، مدیریت تقاضای آب به عنوان رویکردی جدید جلوه نموده است. با توجه به مسائل فوق، باید یکی از اهداف بلند مدت مدیریت راهبردی آب کشور، برقراری تعادل بین تقاضای آب و منابع موجود آب با کمترین هزینه در راستای توسعه پایدار باشد و که این امر محقق نخواهد شد مگر با شناخت دقیق عوامل تاثیر گذار بر مصرف و همچنین مدیریت تقاضای آب. بیش از دو دهه است که جهان پی برده است که در مدیریت منابع آب باید بیشتر به مدیریت تقاضا تا مدیریت عرضه توجه کرد.عامل اساسی تاثیر گذار بر مساله موجودیت آب در کشور، تغییر پذیری زیاد فصلی و سالی آن است .بارندگی سالیانه از مقادیر بسیار کم قابل چشم پوشی در نواحی کویری تا بیشتر از 1500 میلی متر در نواحی ساحلی خزر تغییر می کند.(شفقتی و همکاران، (1388موجودیت آب در کشور در طول سال نوسان قابل توجهی دارد و این تغییر پذیری سه مورد مهم را برا ی مدیریت آب یاد آور می شود: اول: عدم اطمینان موجودیت آب از نتایج بلا فصل این امر بوده و لذا ارزش گذاری آب برای بهره برداران مشکل خواهد بود. دوم: ظرفیت ذخیره پرهزینه ای برای بهره برداری از جریان آب در طول سال مورد نیاز است . سوم: مدیریت ریسک برای کمینه کردن اثرات نامطلوب رویداد های هیدرولوژیکی شدید لازم است.(برقی، (1388بررسی تجارب کشورها در زمینه اعمال مدیریت تقاضا می تواند در برنامه ریزی وتصمیم گیری ها موثر باشد نه تنها کشورهایی که با محدودیت ذخایر آبی مواجه
بوده ودر اقلیم های خشک به سر می برند بلکه کشورهای پرآب نیز از مسا له مدیریت تقاضای آب غافل نبوده اند. عوامل موثر بر مدیریت شامل آب شامل دامنهای از تکنیکها و ابزارهایی است که میتواند به چهار گروه (1 اجتماعی- فرهنگی، (2 فنی- مهندسی،(3 اقتصادی- تعرفه ای و (4 قانونی - آئین نامه ای تقسیم بندی شود.عامل اجتماعی و فرهنگی، شامل کلیه روشها، تکنیکها و ابزارهای مورد نیاز برای ارتقاء آگاهی عمومی و تغییر رفتار مصرف کننده به منظور استفاده بهینه وصرفهجویی در مصرف آب و حمایت از طرحهای مورد نظر اطلاق می گردد. این تکنیکها با هدف انگیزش و ایجاد نگرش مثبت و هنجارهای مناسب، به کارگرفته می شود. این فعالیتها پیشنیاز دیگر فعالیتهای مدیریت مصرف آب است .عامل فنی و مهندسی، شامل کلیه اقدامات فنی و مهندسی جهت ارتقاء و اصلاح الگوی مصرف آب شرب می باشد. به کارگیری تجهیزات کاهنده مصرف و روشهای بهبود لوازم و تاسیسات آب بر و اصلاح تاسیسات و تجهیزات بهداشتی منازل، در این رویکرد مورد تاکید قرار می گیرد.عامل اقتصادی تعرفه ای، شامل نرخ گذاری و تعیین قیمت برای آب می باشد. همچنین بدنبال بررسی و تعیین تعرفه های متفاوت برای بخش های مختلف تجاری، کشاورزی، صنعتی و شهری و خانگی می باشد.عامل قانونی و آیین نامه ای، شامل تعیین و اعمال آیین نامه ها برای مدیریت عوامل بحران زا در مدیریت مصرف و تقاضای آب می باشد. همچنین تدوین قوانین کاربردی به همراه ضمانت اجرایی از دیگر پارامترهای موثر در بعد قانونی و آیین نامه ای می باشد.
شکل -1-1 چارچوب نظری پژوهش(محقق ساخته)
-2روش تحقیق
یک جامعه آماری عبارت است از مجموعه ای از افراد یا واحدها که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند.صفت مشترک صفتی است که بین همه عناصر جامعه آماری مشترک و متمایز کننده جامعه آماری از سایر جوامع باشد. جامعه آماری این تحقیق عبارت است از مدیران آب و فاضلاب منطقه ای شرکت آب و فاضلاب استان تهران که تعداد انها 85 نفر می باشد .
در این تحقیق از روش های زیر جهت جمع آوری داده ها و اطلاعات لازم استفاده شده است:
در تعیین شاخص های مطلوب مربوط به شناسایی عوامل موثر بر مدیریت تقاضای آب، از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. پرسشنامه مذکور شامل دو بخش عمده می باشد:
الف) سوالات عمومی: در سوالات عمومی سعی شده است که اطلاعات کلی و جمعیت شناختی در رابطه با پاسخ دهندگان جمع آوری گردد.
ب) سوالات تخصصی: این قسمت شامل سوالات تخصصی مربوط به شناسایی عوامل موثر بر مدیریت تقاضای آب شرب است. در ارائه سوالات این قسمت سعی شده است که سوالات پرسشنامه تا حد ممکن قابل فهم باشد. در این بخش از طیف لیکرت استفاده گردیده است که یکی از رایج ترین مقیاس های اندازه گیری به شمار می رود. شکل کلی و امتیاز بندی این طیف برای سوالات به صورت زیر می باشد:
جدول.1طیف لیکرت
شکل کلی بدون تاثیر بسیار کم کم متوسط زیاد بسیار زیاد کاملا موثر
میزان ضریب الفای کرونباخ برای هر یک از ابعاد پرسشنامه و نیز با توجه به کل سوالات در جدول زیر قابل مشاهده می باشد .
باتوجه به اینکه ضریب الفای کرونباخ برای تمامی مولفه ها و هم چنین کل پرسشنامه بیشتر از 0.7 می باشد لذا این نتیجه گیری حاصل میشود که پرسشنامه دارای پایای لازم بوده است .
-3جزییات جامعه اماری
اصلیترین نرم افزار آماری مورد استفاده در گروههای آموزشی اجتماعی نرم افزار SPSS میباشد. دو دسته پردازش اصلی به طور عمده در تحقیقات مختلف بر روی دادهها انجام میشود. برای اینکار از آمار توصیفی1 و آمار استنباطی2 استفاده میگردد.(عادل آذر، 1383در) آمار توصیفی که معمولاً به توصیف دادهها میپردازد از شاخصهای مرکزی و شاخصهای پراکندگی برای توصیف دادههای جمعآوری شده استفاده میشود. برای نمایش و نشان دادن نتایج کار معمولاً از جداول توزیع فراوانی- بر اساس تعداد موارد مطلق و نسبی، درصد - و نیز نمودارهای مختلف هیستوگرام، ستونی یا دایرهای استفاده میشود. همچنین در این زمینه استفاده از شاخصهای پراکندگی مانند واریانس، انحراف معیار، انحراف استاندارد و... نیز قابل ذکر است. در آمار استنباطی به آزمون فرضیههای مورد بررسی در تحقیق پرداخته میشود. به منظور توصیف ویژگیهای نمونه، ابتدا دادههای جمع آوری شده با استفاده از شاخصهای آمار توصیفی، خلاصه و نتیجهگیری میشود. سپس با آمار استنباطی تاید یا رد فرضیه ها پرداخته میشود و از این طریق نتایج حاصل از مشاهدات نمونه انتخابی به جامعه تعمیم داده میشود.در نهایت نیز با استفاده از روش تاپسیس به رتبه بندی شاخص های تحقیق پرداخته خواهد شد .
جدول توزیع فراوانی افراد پاسخدهنده بر اساس جنسیت آنها در زیر داده شده است:
جدول .4 توزیع فراوانی افراد پاسخ دهنده از نظر جنسیت
