بخشی از مقاله
چکیده
مقایسه شهرهای جهان اسلام با گذشته ، نشان می دهد در ایام حاکمیت اسلام ، شهرهای اسلامی نیز بازتابی از روابط اقتصادی – اجتماعی و ارزش های فرهنگی اسلامی بوده اند و خصوصیات کالبدی شهر نیز نمایشگر این ارزش ها بوده است . لیکن در زمان حاضر ، کمتر شهری را می توان یافت که بتواند به عنوان یک "شهر اسلامی" تلقی شود . بعضی محققان در این ارتباط اظهار داشته اند که امروزه باید به عوض "شهر اسلامی" از "شهر مسلمانان" سخن بگوئیم .
در تحلیل چگونگی این تغییر عمده در هویت شهرهای اسلامی ، مکاتب و دیدگاه های جغرافیایی ، هر کدام نقطه نظرهای خاصی دارند که می تواند به راهکارهای خاصی نیز منجر گردد . از آنجا که در میان محققانی که شهر اسلامی را موضوع تحقیق خود قرارداده اند ، کمتر به این مسئله پرداخته اند ، در این مقاله سعی شده است دیدگاه برخی مکاتب جغرافیایی در ارتباط با عوامل اصلی تاثیر گذار در تحولات شهری و راهکارهای تحقق ایده ی "شهر اسلامی" ، مورد بررسی قرار گیرد . در این تحقیق ، شهر اسلامی به عنوان متغیر وابسته ، و نظام اقتصاد لیبرالیستی به عنوان مهمترین متغیر مستقل در نظر گرفته شده است .
مقدمه
نظر به اینکه شهرها در زمان ما ، بازتابی از روابط اجتماعی و اقتصادی و خصائص فرهنگی جوامع بشری هستند ، جایگاه مهمی در تحقیق و پژوهش یافته اند . "اسوالد اشپنگلر" در این باره اظهار می دارد : »ملت ها ، دولت ها ، سیاست ها و ... همگی در پدیده ی اساسی هستی بشر ، یعنی شهر ریشه دارند
افزایش گروه های آموزشی جغرافیای شهری در فضاهای دانشگاهی جهان و انتشار کتب و مجلات تخصصی فراوانی که حول محور جغرافیای شهری قرار دارند ، همگی حاکی از اهمیت مطالعات شهری در زمان ما می باشد . از این میان ، مطالعات و پژوهش های مربوط به شهر اسلامی ، نظر بسیاری از پژوهشگران – حتی در خارج از جهان اسلام – را به خود جلب نموده است . توجه پژوهشگران غیرمسلمان به این مسئله به حدی بوده است که می توان گفت ارزنده ترین آثار علمی و پژوهشی درباره شهر اسلامی ، به آنان اختصاص دارد .
هرچند اکثر قریب به اتفاق این آثار توسط شهرسازان و معماران صورت گرفته و ندرتا ویژگی های غیر کالبدی شهر اسلامی را مد نظر قرارداده اند . از آنجا که هر یک از مکانب جغرافیایی ابعاد خاصی را در زمینه هویت شهر اسلامی و تحولات آن مطرح می نمایند ، دیدگاه های مکاتب مزبور می تواند ره توشه ای برای ارائه طریق در جهت تحقق شهر اسلامی به شمار رود . یادآوری می شود در این بررسی ، مکتب جغرافیایی ساختاری ، مورد تاکید بیشتری قرار خواهد گرفت و چشم انداز آینده شهر اسلامی ، براساس دیدگاه تحلیل گران اقتصاد سیاسی - وابسته به مکتب رادیکال - ، مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت .
سوال تحقیق :
همانطور که در خلال مسائل گذشته مورد اشاره قرار گرفت ، درباره شهر اسلامی سوالات زیادی مطرح است از جمله اینکه :
· شهر اسلامی چیست و شاخصه های اصلی آن کدامند ؟
· تحقق شهر اسلامی ، تا چه حد به عنوان یک ایده آرمانی و دست نیافتنی محسوب می شود؟
· مصادیق شهر اسلامی در عصر حاضر کدام هستند ؟
· مشهد مقدس تا چه حدی می تواند به عنوان الگوی یک شهر اسلامی محسوب گردد ؟
اینها و سوالاتی از این دست ، مواردی هستند که تاکنون پاسخ کاملی به آن ها داده نشده است.
یکی دیگر از سوالاتی که در این رابطه مطرح است و نگارنده به عنوان سوال تحقیق قصد پاسخگویی به آن را دارد اینست که :
» آیا شهرهای جهان اسلام – بخصوص مشهد مقدس- به الگوی مطلوب شهر اسلامی نزدیک می شوند یا از آن فاصله می گیرند. «
مراحل انجام تحقیق
مراحل انجام تحقیق بدین صورت بوده که ابتدا به تعریف و تعیین محدوده ی مفاهیم و سپس به صورت بندی سوال تحقیق مبادرت شده است . مراحل بعدی به ترتیب عبارت بوده اند از :
جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل یافته ها که نهایتا به نتیجه گیری از مباحث گذشته منتهی گردیده است . در این تحقیق ، شهر اسلامی به عنوان متغیر وابسته ، و نظام اقتصاد لیبرالیستی به عنوان مهمترین متغیر مستقل در نظر گرفته شده است .
تعاریف و مفاهیم :
الف - مکتب پوزیتویسم - یا مکتب اثبات گرائی - : مکتب اثبات گرائی توسط اگوست کنت - Auguste conte - فیلسوف فرانسوی در نیمه اول قرن نوزدهم پایه گذاری گردید. این مکتب که صرفا تجربه را منبع معرفت می داند ، محصول دوره ی رنسانس اروپاست و از نیمه ی اول قرن بیستم وارد ادبیات جغرافیایی گردید .
ب - مکتب جغرافیای ساختاری : این مکتب ، در اوایل دهه ی 1970 ، به منظور مقابله با مکتب اثبات گرائی ، در مطالعات جغرافیایی به کار گرفته شد . ساختارگرائی بر اهمیت خطیر شناسائی و تحلیل "ساختارهای ژرف" تاکید می کرد که زیربنا و مولد پدیده های قابل مشاهده هستند
در این مکتب ، پدیده های جغرافیایی ، مانند فقر ، حاشیه نشینی ، مصرف گرائی ، محصول عملکردهای فردی محسوب نمی شوند بلکه ناشی از ساز و کارهای ریشه داری است که در طول زمان شکل گرفته اند
